DSC00644

w tej pustce była już śmierć...” (Zwz, 310). „Jar wydawał się zupełnie pusty, tak samo za jarem las, za lasem zaś pola i za polami step. Wszystko zległo w wszechogarniąjącęj ciszy. Miał wrażenie, iż widzi nawet odległy widnokrąg, za którym rozpościerała się chyba pustka, i dalej, aż pod samą nieskończoność, a nawet jeszcze dalej, nawet poza tę nieskończoność też” (Zwz, 233). Ta cisza, pustka, nieskończoność pochodzi z „powieści ukraińskiej” Malczewskiego, ale też i jego „późny wnuk” — Odojewski, uczynił ową nieskończoność najbardziej rozpaczliwą w literaturze polskiej.

Iść w transie przez Ukrainę... Ale — czy ona jeszcze jest?

Badacze nieraz już zwracali uwagę na wszechpanującą w powieściach Odojewskiego ostateczną zagładę nie tylko polskiej obecności na Ukrainie, ale i Polski, ale i Ukrainy, ale i całego świata. Maria Kuncewiczowa wspomina, jak w roku 1968 prowadziła zajęcia na

(Uniwersytecie w Chicago, potem na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles i w Berkeley: „Trochę jak gaśliięcie Józefowej w Kazimierzu smuciło mnie zamieranie pewnych wątków w literaturze polskiej. Przed Żydami zajmowalam się końcem szkoły ukraińskiej, do czego mnie usposobiła Wyspa ocalenia Odojewskiego — jaki gorzki, ironiczny tytuł! Ta upiorna — w roku 1943 — Czuprynia, ten dwór rosyjsko-polskiej rodziny z ukraińskim bastardem na sumieniu ukazał mi się w świetle wojny, jak ostatnia na rozdrożu •karczma, co Rzym się nazywa«, rządzona przez diabła historii, wabiącego beztroskich podróżnych na rozrachunek”²³. „Diabeł historii” pohulał sobie tutaj wyjątkowo już siarczyście. Róża Ukrainy okazała się bardzo ciernista.

Ach Ukrainy nie będzie!

Hk    Bo ją ludzie ci na mieczach rozniosą —

biadał Słowacki. Została chyba jednak dla nas ocalona, nawet jeśli I    jest to ironiczno-tragiczne ocalenie przez Rozpacz Malczewskiego

i Odojewskiego, Rozpacz, która stała się Sztuką. Cierń i róża Ukrainy tkwią ciągle w naszym sercu.

²³ M. Kuncewiczowa, Natura, Warszawa 1975, s. 216.