klstidwa075

144 i. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

c&rvJ)6l ¹ była już mowa w I części tej pracy. Podkreślono tam, że zbiór czerwia czyli czerwca (Coccns polonieus), od którego utworzono wspomnianą nazwę, miał miejsce na obszarach Polski i Polesia (oraz dorzecza środkowo-dolnej Wołgi) w miesiącu 6. i ewentualnie w pierwszej połowie 7-ego. W zgodzie z tern pozostaje fakt odnoszenia obchodzącej nas nazwy w różnych krajach słowiańskich do 6,, a tylko wyjątkowo do 5. albo 7. miesiąca^{2 3}.

LipBńE⁸ zawdzięcza oczywiście swe powstanie kwitnieniu lip, który to okres ważny jest dla hodowców pszczół, a, jak wiadomo, dawni Słowianie na wielką skalę uprawiali bartnictwo czy pszczel-nictwo. T. zw. szerokolistna lipa kwitnie (u nas i na Małorusi) w ciągu drugiej połowy czerwca i na samym początku lipca, zaś znacznie od niej pospolitsza drobnolistna — w ciągu lipca (i w końcu czerwca): na Kusi zresztą, wyjąwszy zachodnią część tego kraju, rozpowszechniona jest po lasach tylko ostatnia. Skoro nazwa miesięczna, urobiona od nazwy lipy, oznacza u północnych Słowian (i u Bałtów) 7. m., a u Słowian południowych, u których lipa kwitnąć musi nieco wcześniej, 6., więc zgodność nazwy oraz zjawiska, jakiemu ta nazwa zawdzięcza swe powstanie, jest niemal doskonała.

SLrpEiiE⁴ nawiązuje do żniw, które w Polsce i na Rusi, wyjąwszy północ ostatniego obszaru, przypadają głównie na’drugą połowę lipca oraz na sierpień. I tu widzimy charakterystyczną, całkiem zrozumiałą różnicę: Bułgarja czy Serbochorwacja mają naogół sprzęt wcześniej, stąd miano SBrpi.ńL służy tam 7. miesiącowi, wyjątkowo 6-emu, podczas gdy u północnych Słowian 8-emu. Następny księżyc versLńt wziął nazwę od wrzosu (który, podobnie jak lipa, ma duże znaczenie w hodowli pszczół), ale nazwa ta jest słabo poświadczona; mamy ją u Czechów, Polaków oraz na zachodniej Rusi z jednej, zaś u Serbochorwatów z drugiej strony; wszędzie, skądkolwiek jest znana wyjąwszy dawne Czechy, gdzie stosowano ją do 8. a nawet podobno i 7. m., oznacza miesiąc dziewiąty. (Wrzos zaczyna u nas kwitnąć w 8. miesiącu, rozkwita w pełni w 9-ym).— Z nazwą versi>ńi> współ, zawodniczy inna: ruji-ńt względnie rjujtńt^{5 6}; znaczy ona tyle, co 'księżyc rui, t. j. rykowiska⁷ i została urobiona od słowa ruti, rjuti 'ryczeć⁷, znana zaś jest w analogicznej postaci i Litwinom; u Słowian używa się jej do określenia 9. lub — rzadziej — 10. miesiąca. Jak wiadomo, ruja łosi i jeleni rozpoczyna się najczęściej w końcu, sierpnia * i trwa przez czas dłuższy. W dawnej, obfitującej w zwierzynę Słowiańszczyźnie lasy musiały jesienią w wielu okolicach -gęsto rozbrzmiewać od dość donośnego ryku tych zwierząt i nic dziwnego, że stąd poszły nazwy dla miesięcy; zwłaszcza, że podczas rui intensywnie zapewne polowano na samców łosi i jeleni, wabiąc ich głosem (ob. cz. I, str. 29, § 36).

109. Jeden z rozdziałów swej pięknej a cennej książki „Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu* poświęcił Wł. Matlakowski obróbce lnu. Oto obraz, jaki tam daje na wstępie: „Stoi wielki, pogodny dzień październikowy... szopa otwarta na wylot... a kilkanaście sproszonych i najętych dziewek z zapamiętałością treją len... I płynie zwrotka za zwrotką przy szczególnem towarzyszeniu łoskotu bukowych międlic i trzasku druzgotanych paździorów.., p_ro_ mienie... przestrzelają otwarte boisko, a w ich blasku drgają ciemne sylwetki traczek w złotej chmurze tumanu z kurzu i okruszyn zdruzgotanych ździebeł“⁸. — Jak Słowiańszczyzna długa i szeroka od Czeskiego Lasu aż po krańce Syberji początek czy środek jesieni jest porą międlenia, zaś łoskot międlic i zaśmiecone paździorami podwórza albo przychacia lub nawet ulice stanowią najcharakterystyczniej-szą cechę owego okresu. Nazwa więc miesięczna pazdernikr,⁹ (posiadająca zasiąg podobny do zasięgu miana yerstńL) wydaje się być w tern świetle całkiem jasna i tłumaczy się poprostu 'księżyc paździorów^{5 5} (porówn. bułg. pazder 'paździory⁷, serb.-chorw. póz der, pózderka 'ts.⁷, słoweń. pazdęr, pazdęrje 'ts.⁷, czes. pazdef, poi. paździor, paździerze i t. d.). Jednak istnieje ciemna plama na tle tej jasności. Oto dawni Wielkorusi przez wyraz pazderniki

1

Postać ći.rvbńb kontynuują języki: bułg. (5. m.), serb.-chorw. (U. m.), czes. (6. albo 7. m.), poi. (U. m.), młrs. i st.-wkrs. (8. m.). Obok niej w języku polskim istnieje forma inna: czerwiec, powtarzająca się też na Małorusi (młrs. ćervec, ćerveń, ćyrveń, oznaczają bądź 6. bądź 7. miesiąc). Bułgarzy maja też postać cr-bvenikT> '6. m.^{10 11 12}.

2

¹ Coprawda jest jeszcze inna możliwość objaśnienia wyrazu ćbrvŁin; może on być mianowicie urobiony od wyrazu cłtył, wziętego w ogólniejszem znaczeniu 'czerw, robak¹⁰. Przynajmniej u Gruzinów czerwiec (6. m.) otrzymał nazwę właśnie od czerwi-robactwa, jako że ich zdaniem w tym miesiącu ukazuje się bardzo wiele tych stworzeń.

3

^% Postać lipbiiŁ kontynuują języki: serb.-chorw., słoweń.. czes., poi. i młrs.: polszczyzna posiada też formę oboczną: lipiec, dla której odpowiedniki znajdujemy we wszystkich językach ruskich (na Wielkorusi zresztą zarówno tej, jak i innych dawnych nazw rodzimych już się dziś w użyciu nie spotyka).

4

Nazw rozwiniętych z dawnej strp^ńt używają języki: bułg. (7. m.), serb.-

5

   Serb.-chorw. rfl jan — 9. m., słoveń. rujan — 9. albo 10. m.; czes. rijen — j- w., wkrs. r j u j e ń — 9. m.

6

   Stąd u Słowian oboczne nazwy dla tego miesiąca: bułg. zarev i wkrs. zarjóv dosłownie 'początek ryku⁷ (ale u Czechów za.fi, zarej oznaczają miesiąc 9-ty).

7

   Tak też zrozumieli ją Litwiui, tworząc na jej wzór swoją nazwę 10. miesiąca: spalinis v. spalu menft (porówn. lit. spalis 'paździory⁷;.

8

* Podkreślenia w tej cytacie są moje.

9

   Znana jest ta nazwa językom: serb.-chorw., poi., młrs. i st.-wkrs; wszędzie służy 10. miesiącowi.

10

chorw. (6. albo 7. m.), słoweń. (7. albo 8. m.), czes., słowae., poi., młrs., błrs. i wkrs.

11

(wszędzie 8. m.). Termin podobny do słowiańskiego s brpbńb posiadają Czuwasze

12

(„miesiąc sierpa").