DSC01996

Prsedmow*

śniejaych utworów o charakterze politycznym należą wspomniane już: Rozmowa pewnego Ziemianina ze swoim Sąsiadem o teraźniejszych okolicznościach i Listy poufne. Tematem pierwszego z nich jest sprawa nadania buławy hetmańskiej Stanisławowi Poniatowskiemu. Rzecz jednak nie ogranicza się do personalnej obrony wysuwanego przez Czartoryskich kandydata na hetmana. Konarski występuje tu jako rzecznik interesów szlacheckich przeciw przemocy możnych feudałów. Akcent antymagnacki, który wzmacnia się w późniejszych utworach, wystąpi tu po raz pierwszy. Ziemianin dyskutujący z sąsiadem stwierdza wyraźnie, że sprawa Poniatowskiego jest sprawą całej braci szlacheckiej, która bronić się musi przed zachłannością magnatów. „A ja mówię, że to nie jest samego Poniatowskiego interes, ale całego rycerskiego stanu, tak na pogardę idącego u niektórych panów z możnych familii, że nas w konkurencji z sobą i cierpieć nie chcą.” Magnaci „szlachtę odsądzają i z daleka mieć chcą od łask królewskich i smacznych tych Rzplitej kęsków”. Dlatego nie ma w praktyce równości szlacheckiej i fałszywe jest popularne zawołanie, że „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”. Atakowi przeciw możnowładcom towarzyszy troska o państwo, w którym panuje anarchia. Najbardziej ubolewa Konarski nad niedołęstwem sejmu, gdzie kłótnie i niezgoda nie doprowadzają do żadnej konkluzji Tragicznie brzmią słowa parokrotnie przez Konarskiego cytowanych Listów Cycerona: „Państwo umiera na jakąś nową chorobę; wszyscy ganią, co się dzieje, skarżą się, boleją, otwarcie gadają i już oczywiście jęczą, jednak nie ma lekarstwa i nie widzimy już innego końca krom zguby.” Jeden ze środków skutecznych przeciw potęgującej się anarchii widzi Konarski w zniesieniu zasady jednomyślności, której przestrzeganie z natury rzeczy paraliżować musi pracę sejmu polskiego.

Myśl o ratunku upadającego państwa przenika również Listy poufne — drugą rozprawę, ogłoszoną w czasie bezkrólewia w 1733, w rok po śmierci Augusta II. Szczególny nacisk kładzie tu Konarski na sprawę su-

Przedmowa

werenności państwa. „Kiedy chodzi o zbawienie publiczności, łatwiej doprowadzić do zgody obywateli, jeżeli obcy nie mieszają się do naszych spraw.” Lęka się opieki sąsiedzkiej, która, jak pisze, może się stać „macochą naszej swobody”. W Listach poufnych znajdują się znamienne wypowiedzi na temat pokojowej polityki Polski. Wyraźnie potępiają one wojny zaborcze i głoszą pochwałę powszechnego pokoju. „Rzplitej zależeć musi jedynie i najwięcej na tym, by pielęgnować pokój powszechny i przyjaźń z bliższymi i dalszymi sąsiadami, nie napastować nigdy sąsiadów wojną zaczepną — podobnie jak nigdy tego przedtem nie czyniła i dopóki jej nie znikła sama konieczność przeznaczeń, pozostawać neutralną.” Znajdujemy tu zatem jasną deklarację polityczną określającą naczelne wytyczne polityki zagranicznej. Podobnie jak w Rozmowie sprawa buławy hetmańskiej dla Stanisława Poniatowskiego, tak w Listach poufnych obrona praw Stanisława Leszczyńskiego staje się punktem wyjścia dla ogólnych rozważań nad katastrofalną sytuacją kraju i możliwością jej naprawy.

Po przeszło dwudziestu latach program reformy wystąpił z całą wyrazistością w największym dziele politycznym: O skutecznym rad sposobie. Podejmuje tu Konarski problematykę sejmu polskiego, wychodząc z założenia, że źródło wszelkiego zła w państwie znajduje się w „złej rad formie”. „Cokolwiek w państwie naszym jest złego, do poprawy niepodobnego, po dziś dzień wszystko to idzie z jednego zarażonego źródła, ze złej rad formy: ex mała consiliorum forma.”

W przeciwieństwie do dawniejszych projektów reform, których autorzy — jak to mówiliśmy poprzednio — widzieli możliwość naprawy sejmu w różnych sposobach ograniczenia zasady liberum veto, Konarski odrzuca ją samą w sposób zasadniczy i stanowczy, uznając w niej przyczynę wszelkiego zła w Rzeczypospolitej. W pierwszej księdze pisarz polemizuje ze swoimi poprzednikami wykazując im, że wszelkie półśrodki są nierealne. Jeżeliby na przykład sprawę, która spotkała się z „wolnym nie pozwalam”, przeniesiono, jak radzą

- 25 -