DSC02052 (3)

Oeść I - Zagadnienia ogólne

starvząiącvm dowodem jest to, że w programach nauczania wielu uniwersytetów walne miejsce nadal zajmuje składnia formalna, a nie studia nad językiem jako nanędnem służącym do przekazywania znaczeń.

W najnowszej⁷ wersji językoznawstwa proponowanej przez Chomsky’ego odniesienia do semantyki nie są już chyba zabronione, jednak nie zmienia to «tysemantyvznej orientacji jego koncepcji. Chomsky nie twierdzi już, że „gdyby wykazano, iż znaczenie i pokrewne aspekty języka odgrywają jakąś rolę w amlizk językoznawczej. [...] byłby to poważny cios dla podstaw teorii języka” (F955: 141 k. pozostaje jednak nadal tym, kim był zawsze, tj. „zagorzałym i niewzruszonym składniowym fundamentalistą” (Harris 1993: 139). Peter Matthews 11993:3451 tak podsumowuje sw oje uwagi na temat miejsca znaczenia w ostatnich pracach Chomsky ego: „Gdzie umieszczono opis znaczenia? Chomsky, jak zwykle, jest przede wszystkim badaczem składni lub «gramatyki» w tradycyjnym sensie, nie możemy więc od niego oczekiwać [w kwestii semantyki] o wiele więcej niż stwierdzeń programowych i uwag na marginesie”.

Semantycznej próżni spowodowanej „składniowym fundamentalizmem” gramatyki Chomsky'ego nie wypełniła tzw. „semantyka formalna”, także często zajmująca poczesne miejsce w programach nauczania wielu instytutów językoznawstwa.

Pomimo swojej nazwy, „semantyka formalna” (lub „semantyka teoriomode-lowa“l nie stara się ani odkryć i opisać znaczeń zakodowanych w języku naturalnym. ani porównywać znaczeń w różnych językach i kulturach. Za swój cel obiera raczej przełożenie pewnych starannie dobranych typów zdań na rachunek logiczny . Nie interesuje jej znaczenie (rozumiane jako struktury pojęciowe zakodowane w języku), lecz logiczne własności zdań, takie jak wynikanie, sprzeczność, ekwiwalencja logiczna lub, jak wyrazili to Chierchia i McConnell-Ginet (1990. Ił), „wartość informacyjna” (a nie „wartość kognitywna”; por. cytowane wyżej wagi Bruneta (1990: 4) na temat przejścia od „znaczenia” do

JtSOKL0łSiC|I"J.

Zacytujmy znanego semantyka formalnego spod znaku tzw. „szkoły gramatyki Montague". Darida Dowty: „Teoriomodelowa intensja słowa nie ma ze swej natury absolutnie nic wspólnego z tym, co zachodzi w umyśle kogoś, kto używa tego słowa” {Dowty 1987: 379). Dowty wyjaśnia, że w semantyce teo-Totnodeiowej znaczenie zdania postrzegane jest jako „zbiór światów możliwych'. a następnie stwierdza, że „należy wątpić, czy zbiory światów możliwych maja cokolwiek wspólnego z psychologicznymi procesami umożliwiającymi rozumienie zdań”. Autor ten uznaje, że „w żadnym wypadku nie można się spodziewać. łn ktokolwiek miał dostęp mentalny do «wszystkich światów możliwych*' (s. 376).

' Oryginał ksMk. ukazał we w roku 1996, a zatem określenia prac Chomsky’ego jako „naj-mmnuT bądź jimtote" mogą być nieaktualne, fprzyp. tłum.]

Tak więc zwolennicy Chomsky’ego mówią o „umyśle”, ale nie chcą badać znaczenia, natomiast semantycy formalni mówią o „znaczeniu”, lecz rozumieją je jako światy możliwe lub warunki prawdziwości, a nie jako struktury pojęciowe. Obie szkoły kładą ogromny nacisk na formalną stronę proponowanych przez siebie teorii. Ów nacisk na modele formalne, ze szkodą dla poszukiwania znaczenia i rozumienia wyrażeń językowych, po raz kolejny nasuwa na myśl uwagi Brunera (1990: 65) dotyczące psychologii: „Nie możemy zrezygnować z teoretycznie założonej centralnej pozycji semantyki w naukach psychologicznych tylko dlatego, że znaczenie uznajemy za «rozmyte». Rozmytość ta leżała w oku logików formalnych. Etap ten mamy już za sobą”.

Wbrew wszystkim obietnicom „rewolucji kognitywnej”, pojawiającym się w naukach o człowieku, a zwłaszcza w językoznawczej ,/ewolucji Chom-sky’ego”, obecnie, na przełomie wieków, wielu lingwistów wciąż uważa znaczenie (nie „znaczenie” logiczne, lecz znaczenie leżące u podstaw ludzkiego poznania, porozumiewania się i kultury) za „słaby punkt w badaniach nad językiem” (Bloomfield 1933/1935: 140). Mam nadzieję pokazać w niniejszej książce , że tak być nie musi.

2. ELEMENTARNE JEDNOSTKI SEMANTYCZNE

Krótko mówiąc, w ludzkiej mowie różne dźwięki mają różne znaczenia. Badając związki określonych dźwięków z określonymi znaczeniami, badamy język.

Leonard Bloomfield (1933/35:27)

Jak jest możliwe, by istotę badania języka widzieć w studiowaniu zależności między dźwiękami a znaczeniami, a jednocześnie zabiegać o uczynienie językoznawstwa maksymalnie „wolnym od semantyki”? Powody, dla których Bloomfield zajmował to wewnętrznie sprzeczne stanowisko, są jasne: chciał, by językoznawstwo było dyscypliną poważną i uprawianą w sposób rygorystyczny, „nauką ścisłą”, a w owym czasie nie było wiadomo, jak i i czy w ogóle 1 można w sposób ścisły i „naukowy” badać znaczenie. Nawet dziś wielu zwolenników centralnej pozycji semantyki w językoznawstwie wydaje się nie mieć nic przeciwko temu, by o znaczeniu mówić nieformalnie, ad hoc, niejasno, bez żadnej spójnej metodologii. W tym miejscu muszę się z Bloomfieldem zgodzić. Rzeczywiście, jeżeli naprawdę chcemy badać relacje między dźwiękami (lub formami językowymi) a znaczeniami w sposób ścisły, nasze wymagania co do owej ścisłości i spójności opisów semantycznych powinny być tak wysokie i rygorystyczne, jak wymagania dotyczące opisu tychże form i dźwięków.

Jak starałam się dowieść przez trzydzieści lat, kluczem do ścisłych a jednocześnie wnikliwych opisów znaczenia jest pojęcie elementarnych jednostek semantycznych.