DSC03193 (3)

1 Jeszcze dobitniej zaznaczy się norma obyczajowa przy okazji tak uroczy, stej jak uczta wigilijna:

Uroczysta cichość zaległa izbę.

Boryna się przeżegnał i podzielił opłatek pomiędzy wszystkich, pojedli go ze czcią, kieby ten diłeb Partski.

— Chrystus się w onej godzinie narodził, to niech każde stworzenie krzepi się tym Chlebem świętym! — powiedział Rocho.

A chociaż głodni byli. boć to dzień cały o suchym Chlebie, a pojadali wolno i godnie¹.

Ten sam obyczaj każe długo i zawile dyplomatyzować w okresie zalotów, każe prowadzić przewlekłą rozmowę o wszystkim i o niczym, gdy się już przyszło „z wódką” prosić o rękę panny; każe matce tejże panny nie wiedzieć w czyim imieniu występują swatowie, chociaż to dla nikogo we wsi nie jest tajemnicą².

Obyczaj rządzi jednako formami bytowania najbardziej powszednimi i najbardziej doniosłymi, jak chrzciny, zrękowiny, wesele, pogrzeb: obyczaj włada dniem świątecznym i pracą zawodową, nie tylko w polu czy w obejściu, ale również przy szatkowaniu kapusty do kiszenia czy przędzeniu lnu. Obyczaj zachowuje swoją doniosłość w kościele, na jarmarku, w karczmie („niedziela przeciech — to odpocząć ni folgę dać ciekawości nie grzech, a choćby i ten kieliszek wypić z kumami... byle przystojnie i bez obrazy boskiej się obyć obyło...”³ Wedle obyczaju choroba nie chroni przed obowiązkami gościnności⁴, a żałoba po śmierci gospodarza nakazuje między innymi przysposobić stypę godną powagi i znaczenia nieboszczyka⁵.

Zgodnie z prastarym obyczajem odbywa się chodzenie z niedźwiedziem czy kogutkiem, pochówek śledzia czy śmigus⁶. Istnieją ustalone formy przyjmowania jeżdżącego po kolędzie księdza, a nawet przewidziane zwyczajowo normy obdarowywania go⁷, tak jak istnieje obowiązek pomocy dla tego z członków gromady, kogo spotkało nieszczęście⁸, czy też kto zaczyna gospo-

darzyć z gołymi niemal rękami, jak Szymek i Nasika⁹. Nawet skłonna do skąpstwa Hanka pamięta, te skoro zarżnęło się wieprzka, to „trza się wziąć do szykowania podaronków”, bo jak zauważa stary Bylica: Juki, łacno nie jest, ałe dać musisz, powiedziałyby, co żałujesz...”¹⁰.

Obyczaj jest praktyczną formą obowiązującej zbiorowość wiejską moralności oraz ponadprawną, ponadformałną normą organizacyjną wspólnoty.

Obyczaj ten jest rygorem nie tylko zewnętrznym, nie tylko obserwowaną przez szacunek dla tradycji i nawyków ogółu regułą zachowań się społecznych, ale również przyswojoną normą wewnętrznego życia jednostki. Przypomnijmy sobie dramat Tereski zmagającej się ze swoją „złą miłością”; przypomnijmy jak haniebnie załamuje się Mateusz, dręczony poczuciem niegodziwości, jaką jest sięgnięcie po „cudzą” kobietę*.

Nieustanna presja norm obyczajowych, jak również identyczność charakteru pracy oraz warunków egzystencji rodzinnej i gromadzkiej decydują o ujednoliceniu się stylu życiowego wsi. Pod jego oddziaływaniem staje się ona całością psychosocjalną tak zwartą i zespołoną, że wszelkie indywidualne wykroczenia, spory i kłótnje sąsiedzkie, pieniackie procesy, rodzin-' ziały, posagi, zapisy wydają się chwilowymi zakłóceniami stałej monolitowej zgoła jednolitości.

onomiczna supremacja wiejskich bogaczy nad uboższymi nie :nia owej jednolitości. Nasuwa natomiast analogie między wiej-ikiem społeczno-gospodarczym a dawnym feudalizmem, wydaje przedłużeniem średniowiecznych form ustrojowych aż w czasy niemal nam współczesne. Ponieważ zaś nawet większość miejscowej biedoty uważa ten stan rzeczy za naturalny, więc może on trwać i urabiać wedle jednolitego wzoru mentalność chłopską — pomimo rozwarstwienia społecznego i eksploatacji ekonomicznej najuboższych.

Tę zasadniczą jednolitość i trwałość układu stosunków wiejskich Reymont podkreśla wielokrotnie. Po najdramatyczniejszych wydarzeniach — czy to będzie pożar brogu, kiedy to omal nie zginął Antek z ręki ojca, czy bitwa o las, czy wesele Boryny, czy jego pogrzeb, czy powrót gospodarzy z więzienia, czy wyświecenie Jagny ze wsi — życie wraca nieuchronnie do normy; \

Tak ano przeszedł on dzień na długo pamiętliwy, nazajutrz zaś wszystko powróciło do dawnego, ciekawość przygasła, gniewy ostygły, wzburzenie się uciszyło i opadło, kużden znowu

1

• Tamże, T, I, s. 270.

2

   Tamże, T. I, s. 126—129.

3

   Tamże, T. 1, s. 67.

4

   Tamże, T. II, s. 122.

5

   Tamże, T. II, s. 310—313.

6

   Roli motywów obrzędowych w powieści Reymonta oraz wierności w ich odtworzeniu poświęcone jest cenne studium I. Lechowej: Pozycja Reymonta wobec kultury ludowej. W: Reymont. Z dziejów recepcji twórczości.

7

| Chłopi, T. I, s. 334.

8

fi I Tamże, T. II, s. 87—88.

9

   Tamże, T. II, s. 415.

10

   Tamże, T. II, s. 64—65.

^J Tamże, T. II, s. 481—483.