DSC03383 (6)

danie zapewnia autorytet w gromadzie i wstęp do kręgu wiejskiej elity towarzyskiej. Względy majątkowe decydują o przyjaźniach, ożenkach, nawet o miejscu w kościelnych ławkach. Dzięki nim zyskuje się również niezależność i swobodę działania, zdobywa się władzę nad gorzej sytuowanymi. Posiadanie ziemi zatem to najpewniejsza stosunkowo gwarancja osobistej pomyślności.

* Posiadanie ziemi, gospodarowanie na „swoim” daje prócz tego poczucie stanowej godności i wyższości na przykład nad miejskimi „łachmytkami”, którzy żyją z usługiwania innym jako kupcy czy rzemieślnicy („prefesjanty”), bądź tez należą do gatunku najbardziej wzgardzonego: do urzędników, „pisarków”, co to „gęsią orzą, piachem sieją”. Powodem do umacniania się w dumie stanowej jest również to, że chłop jest wytwórcą chleba, a więc tym, który swoją pracą żywi wszystkich. Ta duma tli nawet w poczciwym, łagodnym i dobrodusznym By-licy, który, obrażony przez pisarza gminnego, wybucha:

„A tyś co za osoba? Gromadzie służysz, gromada ci płaci, to rób, coć masz przez wójta nakazane, a wara ci od gospodarzy! Widzisz go, łachmytek jeden, pisarek jakiś! Odpasł się na naszym Chlebie i będzie tu ludźmi pomiatał...” (III, 171—172)

Ta kwestia wytwarzania chleba prowadzi nas do jeszcze jednej motywacji umiłowania ziemi. Chłopów określa się często jako epopeję pracy. Antoni Lange, przyjmując to określenie, stwierdza jednak, że pracę pojmuje się u nas przeważnie jako przetwarzanie natury, podczas gdy w dziele Reymonta praca jest raczej fenomenem natury¹. Uwaga to o wielkiej doniosłości: rolnictwo nie jest zawodem zamykającym się w kręgu stworzonej przez człowieka cywilizacji; jest ono poddane rytmowi życia przyrody, związane z nią równocześnie walką i współdziałaniem. Przyroda to nie bierny przedmiot eksploatacji, ale partner, czasem życzliwy i wielkoduszny, czasem —

złośliwy i okrutny. Toteż prace rolnika od niepamiętnych czasów przybrały formy obrzędowe, wywodząc^ się z prastarych rytuałów magicznych, mających zjednać rządzące siłami przyrody bóstwa i demony. Ta obrzędowość przetrwała stulecia, pokryła się szlachetną patyną dawności i utrwaliła w psychice chłopa przeświadczenie, że ziemia to coś więcej niż warsztat pracy, że to żywa potęga, która za pracę i troskę o nią płaci obfitością plonów, że to żywicielka w najściślejszym tego słowa rozumieniu. Oto jak witają ją wracający z więzienia lipeccy gospodarze:

„Żarli ci też ślepiami tę mać żywicielkę, że niejeden się żegnał, niejeden „Pochwalony” mówił, czapę zdejmując, a zaś wszystkim zarówno dusze klękały w niemej, gorącej czci przed tą świętą i utęsknioną”. (III, 230)

Nie ma przesady w tym obrazie, ale pamiętajmy, że przedstawia on tylko od jednej strony problem psychosocjalny niesłychanie powikłany, specyficzny splot emocjonalny, w którym szczerość miłosnych zgoła uniesień graniczy o miedzę z zimnym wyrachowaniem, a religijna prawie wzniosłość i bezosobistość uczuć z zaciętym, bezlitosnym egoizmem.

Ten wysoce skomplikowany stosunek chłopa do zdemi trzeba mieć stale na uwadze, czytając dzieło Reymonta jako powieść środowiskowo-zawodową. Jest to bowiem powieść dająca encyklopedyczny zgoła obraz pracy zawodowej rolnika: orka, siewy, żniwa, sianokosysadzenie, wykopki przesuwają się przed naszymi oczami niby barwny film. Jak już jednak wyżej powiedzieliśmy, ]dla chłopa rolnictwo to coś więcej niż zawód zapewniający utrzymanie. ^Troska gospodarska jest troską nie tylko o dochód, ale również o jakość wykonywanej pracy. Śmieszy nas i drażni po trochu Hanka krzywdująca sobie na temat pracy najemników:

„Od rana już zachodu wyglądają. Dorabiać się w najemników, to jakby wilki zgodził do owiec wodzenia. Przez sumienia są ludzie”. (III, 208)

_

71

1

A. lx>nge: Pochodnie w mroku, s. 65—66.