DSC04218

łaskawego pana, ale żąda, domaga się, działa, krytykuje. To już nie społeczeństwo zabiega o przychylność władzy, ale władza zabiega o to lub

0    owo u społeczeństwa (zdania typu: „partia musi odzyskać społeczne zaufanie'*).

Dalsza sprawa to przenikanie do języka środków masowej komunikacji różnego rodzaju kolokwializmów. To prawda, że formuły potoczne mogły się w nowomowie pojawiać, musiały jednak zostać przez nią zaasymilowane

1    poddane reinterpretacji, ona sama nie miała nigdy charakteru kolokwialnego; kolokwialności nie sprzyjał chociażby jej rytualny charakter, oddziaływujący nawet na tak swobodną z natury —jakby się wydawało—sferę mówienia, jak wymyślanie. Można więc zasadnie twierdzić, że gdy do nowomowy przenikały takie czy inne kolokwializmy, to traciły szybko w jej obrębie charakter kolokwialny. Teraz zaś obserwuje się tendencję do znacznego, niekiedy radykalnego upotocznienia wypowiedzi. Można to oczywiście interpretować jako jeden z przejawów reakcji na nowomowę, kwestia jednak do tego się nie ogranicza. Wspomnę więc, że proces ten obejmuje także sferę retoryki (potoczne mówienie ma zastąpić jej najbardziej uschematyzowane i wytarte wzorce), ujawnia się jednak także — i to z dużą siłą — w dziedzinie słownictwa i frazeologii. Chciałbym zwrócić uwagę na dwa różne zjawiska. Najpierw na przenikanie do wypowiedzi o charakterze oficjalnym czy półoficjalnym potocznych wyrażeń odnoszących się do zjawisk społecznych i politycznych. Tak więc w przemówieniu sejmowym paść mogło słowo „zamordyzm”, w przemówieniu przewodniczącego Rady Państwa — „komenderowanie” (w obydwu przypadkach są to słowa pamiętające czasy odwilży). W wielu wypowiedziach mówi się o „dyrygowaniu”, jeszcze częściej — „karuzeli kadrowej”. Takie potoczne formuły wstępu do nowomowy nie miały — i mieć nie mogły. Świadczą one o wyraźnej tendencji do przeciwstawiania się jej rytualności; odwoływanie się do kolokwializmów—w pewnych przynajmniej wypadkach—jest czymś więcej niż decyzją stylistyczną, wynika z tej praktyki wniosek, że w pol-szczyźnie zanikła, w jakiejś przynajmniej mierze, ta część słownictwa, która służy krytyce politycznej i społecznej, krytyce władzy.

Szczególnie obfity napływ kolokwializmów wiąże się z przytaczaniem w środkach masowego przekazu wypowiedzi robotników. Jeśli chciałoby się w obrębie nowomowy wyróżnić poszczególne gatunki, traktowane jako swoisty odpowiednik gatunków literackich, o wypowiedziach takich można byłoby mówić właśnie jako o gatunku wyposażonym w specyficzne właściwości. Wypowiedzi takie zawsze miały charakter egzemplaryczny — i rozpadały się na dwie zasadnicze odmiany. Pierwszą nazwałbym apologetyczną: przykładowy głos ludu służył wyrażaniu entuzjazmu z powodu

j^jcb poczynań władzy, chwaleniu jej mądrości i łaskawości, a także przywódcy. Drugą określiłbym jako podszczuwającą, kiedy / j jludu miał być gniewny i potępiać tych, których potępiać należy; ^ śladów było bardzo dużo, choćby po czerwcu 1976. I w jednym, przypadku były to wypowiedzi reżyserowane i mieściły się ⁵ *    • w obrębie nowomowy, w niczym nie wykraczając poza obowią-

dffe ^ownictwo i frazeologię: przykładowi robotnicy mówili tak, jak BI artykułów wstępnych. Ich wypowiedzi były w pełni rytualne, g zdaje, ten gatunek prasowy uległ znacznemu przekształceniu, choć jaj się oczywiście całkowicie niewinny. Przede wszystkim jest tematycznie

■

p|

licowany, robotnicy

; jjjgoficjalnosc wysłowienia ^ta^

obserwuje się tendencję, by zabierający publicznie głos w „Trybunie Ludu”) mówili swoim językiem, potoczność się ma jednym we współczynników ^godności. A więc np. robotnik opowiada o tym, jak to na zebranie szedł do fabryki działacz reprezentujący wyższą instancję partyjną i jak *\jjł towarzysza”, który wystąpił z krytyką polityki gospodarczej, i to tak ostro, że już owemu towarzyszowi na zawsze miało się odechcieć wytypowania władzy. „Gasić towarzysza” to formuła potoczna, która _ocZy_Wjście normalnie do nowomowy wstępu by nie miała. Osadzona jest _ff żywy® mówieniu, aktualizuje potoczny idiom „gasić kogoś”. Przykładów M0 rodzaju jest bardzo dużo. Kolokwialności rozsadzają nowomowę, są dla niej niebezpieczne, gdyż — zwłaszcza wówczas, kiedy występują w większym nagromadzeniu—z trudem poddają się takiemu uregulowaniu, jakiego nowomowa wymaga, są w jakiejś mierze oporne wobec rytualizacji. Tym bardziej, że nacechowanie stylistyczne jest w nich znaczące.

Kwestia kolokwialności wiąże się z tym zespołem problemów, które określiłbym jako nieprzewidywalność elementów pojawiających się w oficjalnych wypowiedziach, nieprzewidywalność związków słownych, a więc znaczne zmiany w sferze frazeologii. W tekstach realizujących w sposób ortodoksyjny reguły nowomowy przewidywalność jest z zasady bardzo wysoka, w wielu przypadkach — bez obawy, że popełni się omyłkę—można zgadnąć, jakie słowo nastąpi po jakim słowie. Obecnie zaś nie zawsze można mieć w tej dziedzinie pewność. Pojawiają się takie zestawienia słowne, które wklasycznej nowomowie z okresów jej potęgi i stabilizacji byłyby niemożliwe, więcej: byłyby w ogóle nie do pomyślenia. Na przykład słowo „arogancja” występowało w niej wielokrotnie (często zwłaszcza w okresie marcowym),' alezreguły w jednym tylko kontekście—odnosiło się zawsze do przeciwnika. Teraz odnosi się do poprzedniej ekipy rządzącej. Wprowadził je, jak się Stefan Olszowski w przemówieniu wygłoszonym w Bydgoszczy, opublikowanym w prasie 20 września 1980. Wśród przyczyn kryzysu

99