DSC02908 (6)

V)

RYSZARD NYCZ

Istnieją jednakże między nimi również, nader istotne różnice. Szkłow_SL koncepcja chwytu substanejalizownła go w istocie jako esencję literaci^ nadając mu ontologiezny status autonomicznej, elementarnej jednostki „artysty nośet"^l3, Irzykowski natomiast zawsze gwałtownie oponował przeciw „ustaty^ nianio tego, co dynamiczne" i przekształcaniu środków w cele¹⁴. SzkłoJ?' był, jak wiadomo, przekonany, że „proces pcrcepcyjny w sztuce stanów I wartość samą w sobie", a jego przedmiot nie jest ważny. Irzykowski natomi*? i mógłby powtórzyć, za Żyrmunskim, że „chwyt dla chwytu — to nie chwvt artystyczny, łecz sztuczka"¹⁵. Rzeczywiście zaś krytyk przestrzegał, iż tah praktyka „może wyrodzić się w sport maniacki, w wirtuozowstwo, zatracają zupełnie proporcję czynników w życiu człowieka rzeczywiście ważnych” (C570j_ !

Rozumiał też. wartość — tak bliskiej Szkłowskiemu — idei sztuki (która Irzykowski przypisywał inwencji Emila Grossa), polegającej na „reaktywowa. niu widzialności przedmiotów, które w życiu codziennym przestały naj | zajmować", i związanej z nią koncepcji poezji, która

uczy obcować z zajściami przyrody zewnętrznej, zwraca uwagę na rzeczy, które nas codziennit j otaczają, a z których może nic wydobyliśmy dla siebie tyle radości i smutku, ile by z nidi i wydobyć można [C 586]^l6.

Koncepcję tę, jak i odpowiadającą jej technikę artystyczną opatrywał I jednak Irzykowski wciąż tą samą wątpliwością:

czy rzeczywiście reaktywowanie na powrót tych spraw, któreśmy się nauczyli w życiu pomijać i jest zdobyczą kulturalną? czy wzbogaca nas, a nie wytrąca z uwagi ku sprawom cenniejszym⁷ I [C 586]

W pytaniach tych chodzi w każdym razie nie tyle o dyskwalifikację owych działań artystycznych, co raczej o ustalenie podstawowej hierarchii ważności zadań sztuki, hierarchii, w której najwyżej stawiał krytyk niewątpliwie fiinkgę permanentnej wynalazczości form „rozszerzających treści” poznania artystycznego. Taka wizja literatury, wiążąc pokrewne wątki różnorodnych stanowisk dochodzących do głosu w świadomości epoki (Wilde’a, Bergsona, Szklow-skiego oraz nie omówionych tu osobno, a nie mniej ważnych, Nietzschego, Simmela, Brzozowskiego), wskazuje w rezultacie na jeden z ogniskowych punktów, w których przecinają się rozbieżne dyskursy krytyczne modernistycznej formacji.

Przypomnijmy jeszcze jedną z parafraz kluczowej formuły krytyka:

Poezja nic tylko korzysta z gotowych już związków emocjonalnych, lecz nadto sama ustanawia nowe związki rozbijając dawne. W ten sposób wracam do mojego ceterum censeo.it poezja jest nic tylko sztuką, ale jeszcze czymś więcej. I tak też ją dawniej zawsze rozumiano. [C412]

^IS Zob. P. Stein er, Three Metaphors of Russian Formalism. „Poetics Today” t 2 (1980/81), nr lb.

¹⁴    Ten wątek refleksji Irzykowskiego zbliża go raczej do Tynianowa, rozpatrującego zjawiska literackie również w kategoriach ,.statyki i dynamiki". Zob. zresztą odpowiednie uwagi V! Erlicha w jego klasycznym studium Russian Formalism: History Doctrine (wyd. 3. The Haaue 1969).

¹⁵    W. M. Żyrmunski, Wstęp do poetyki. W zbiorze: T eoria badań literackich za granicą, 12, cz. 3, s. 71 (tłum. J. Kulczycka i F. Siedlecki).

¹⁶    Przywodzi to nu myśl uwagę Szkłowskiego (Wskrzeszenie słowa, s. 61) o tym, że „straciliśmy zdolność odczuwania świata” i „tylko stworzenie nowych form sztuki może przywrócić ludziom zdolność odczuwania świuta, wskrzesić rzeczy i zabić pesymizm”.