CCF20090523093 tif

KARL R. POPPER

lizujących teorii. Istnieje jednak niebagatelna różnica między doraźnym uzasadnieniem preferencji na rzecz jednej z rywalizujących teorii i uzasadnieniem teorii. Uzasadnić teorię to wykazać, iż jest ona prawdziwa. Można natomiast uzasadnić preferencję, nawet preferencję na rzecz fałszywej teorii, jeśli potrafimy wykazać, że spośród wszystkich rywalizujących teorii wydaje się bliższa prawdy niż którakolwiek z jej konkurentek.

Wyjaśniłem państwu mój pogląd na argumentacjońizm; objaśniłem także pogląd, który gotów byłbym przyjąć zamiast tej doktryny. Mit schematu pojęciowego również odrzuca argumentacjońizm, ale odrzuca go w mniej radykalny sposób. W porównaniu z moim stanowiskiem mit schematu pojęciowego zachowuje znacznie więcej zargumentacjonizmu, ponieważ głosi, że uzasadnienia muszą być zrelaty wizowane do jakiegoś schematu pojęciowego, dla którego, z kolei, nie można podać uzasadnienia.

Wbrew temu twierdzę, że nawet jeśli przyjmiemy doktrynę schematu pojęciowego, powinniśmy położyć nacisk na to, że różne schematy pojęciowe mogą ze sobą rywalizować. Oznacza to, podobnie jak w przypadku teorii, że ci, którzy występują w obronie jednego schematu pojęciowego, mogą poddawać krytyce inne schematy pojęciowe. Natomiast my, będąc niejako widzami, możemy próbować sformułować racjonalną ocenę dotyczącą tego, który schemat pojęciowy formułuje najlepszą krytykę innych schematów pojęciowych i którego schematu pojęciowego można najskuteczniej bronić przed uwagami krytycznymi wywiedzionymi z innych schematów pojęciowych. Nie ma, w istocie, żadnej zasadniczej różnicy między schematem pojęciowym a teorią.

Niekiedy twierdzi się, że odmienne systemy założeń różniąsię od siebie w taki sposób jak'różne języki i że ludzie, którzy wychowy wali się w różnych schematach pojęciowych, po prostu nie rozumiejąsię wzajemnie, co sprawia, że racjonalna krytyka nie jest możliwa. Uzasadniano ten pogląd, powołując się na studium języka Indian Hopi Benjamina Lee Whor-fa. Istotne jest jednak to, że Benjamin Lee Whorffaktycznie nauczył się posługiwać językiem Hopi, a ja sam spotkałem Indian Hopi, którzy mówili po angielsku znacznie lepiej ode mnie. Innymi słowy, każdy ludzki język może zostać opanowany przez dostatecznie uzdolnionego autsajdera.

Stosuje się to również do systemu założeń. Może on być badany, rozumiany i krytykowany przez autsajdera. Dzięki temu możliwa jest ry walizacj a schematów poj ęciowych.

Naukę, jaka płynie z tego, co zostało tu powiedziane, można zapewne sformułować następująco. W każdym stadium naszego umysłowego rozwój u jesteśmy niejako więźniami pewnego schematu pojęciowego i pewnego języka. Ów schemat i ów język w poważnym stopniu ograniczają nasze myślenie. Jest to jednak uwięzienie w sensie Pickwickowskim: w każdej chwili możemy bowiem zerwać krępujące nas więzy, poddając krytyce nasz schemat pojęciowy i przyswajając sobie szerszy i prawdziwszy schemat pojęciowy oraz bogatszy i mniej uwikłany w przesądy język.

Uwolnienie się od naszego schematu pojęciowego może okazać się trudne. Nie jest jednak niemożliwe. Przyczyną lub bodźcem skłaniającym do podjęcia takiego kroku może być konflikt z innym schematem poj ęciowym—to znaczy konfrontacj a różnych pojęciowych schematów. Nic nie jest tak owocne jak tego rodzaju konflikt. W istocie, dzieje cywilizacji dowodzą, jak płodne mogą być takie konflikty kulturowe. Nasza zachodnia cywilizacja powstała w wyniku wielu konfliktów kulturowych, takich jak liczne konflikty między kulturą grecką a kulturami Wschodu. O dziejach jednego z takich konfliktów opowiada Homer, dzieje innego opisuje Herodot; obaj doskonale zdawali sobie sprawę z wagi tych wydarzeń. Te dawne konflikty przyczyniły się do powstania greckiej nauki i greckiego racjonalizmu — to znaczy do powstania greckiego umiłowania racjonalnej, krytycznej dyskusji.

Tyle o micie schematu pojęciowego.

Poczynię teraz kilka podsumowujących uwag o racjonalności.

Jak już mówiłem, jesteśmy zawsze więźniami naszych przesądów i naszego sytemu założeń. Możemy jednak zawsze, stosując metodę wydobywania naszych teorii i naszych założeń na zewnątrz, która wiąże się ze światem 3 — metodę jasnego formułowania teorii i założeń, dzięki której mogą one zostać poddane krytyce — uwolnić się od tych więzów drogą racjonalnej krytyki.

187