DSC04839

Ważnym elementem konstrukcyjnym utworów epickich jest 4zas. Rozróżniamy trzy płaszczyzny czasowe w dziele literackim: 1. czas zdarzeń, 2,. czas narracji, 3.Cćzas przedstawionej sytuacji.* odbioru. Cza_s zdarzeń (tzw. czas fabularny) wynika z faktu, że świat przedstawiony (bohaterowie, ich losy,, środowisko) rozwija się i trwa w ściśle określonym czasie. Qzas zdarzeń tkwi w świecie przedstawionym, aby go scharakteryzować, trzeba uwzględnić rozpiętość czasową akcji utworu, czasowe uporządkowanie zdarzeń, sposób ich prezentacji, tempo przebiegu i wzajemne relacje. W Nad Niemnem np. czas zdarzeń obejmuje dwie pory roku (akcja toczy się latem i jesienią), w Syzyfowych pracach — dziesięć lat, a w 'Nocach i dniach — trzydzieści!

Narrator może. zdarzenia przedstawiać w ich przebiegu — mó-^j wimy wtedy o „prezentacji scenicznej” i czasie autentycznym — albo też tylko informować czytelnika o zaistniałych faktach, powiadamiać, co się stało w ciągu tygodnia, miesiąca czy roku. Takie „streszczenie” nazywa się czasem schematycznym. Dla czytelnika nie jest obojętne, jak zostały przedstawione zdarzenia: ukazane w scenie, „uobecnione” bardziej przemawiają do wyobraźni, wrażają się w pamięć, wzruszają; natomiast informacja narratora ma mniejszą siłę oddziaływania, za to umożliwia orientację czasową, pozwala na szybkie mijanie „pustych” miesięcy i lat. W powieściach, w których czas zdarzeń obejmuje rozległy obszar, narrator z konieczności musi dokonywać wyboru i przedstawiać — uobecniać — te wydarzenia, które są dlań najważniejsze. W ten sposób czas staje się interpretacją, a nie biernym odwzorowaniem historii. Tak dzieje się właśnie w Syzyfowych pracach.

Streszczone tam zostały wszelkie osobiste perypetie Borowicza, niezwykle ciekawe z psychologicznego punktu widzenia, jak reakcja po śmierci' matki, rozwój ateistycznych przekonań bohatera, egzamin maturalny, natomiast uobecnione są niektóre epizody w Owezarach, egzamin wstępny w Klerykowie (ważniejszy od matury!), obecność w rosyjskim teatrze, incydent na lekcji hifito-#rii, występ Zygiera, miłość do Biruty. Wybór ten nie jest przypadkowy. Wszystkie uobecnione zdarzenia (z wyjątkiem powrotu

Marcinka z matką do domu i historii z pistoletem) ukazują jedno; problem rusyfikacji w wiejskiej szkółce i w gimnazjum, metody rusyfikowania oraz stanowisko młodzieży, która niejednokrotnie — jak Borowiec*- początkowo ulegała wpływom zaborcy. Właśnie pragnienie wszechstronnego nakreślenia tego problemu spowodowało usunięcie na plan dalszy kwestii psychologicznych i filozoficznych. Spowodowało również rezygnację z ciągłości czasu zdarzeń. Czas w Syzyfowych pracach rwie się od epizodu do epizodu. Narrator prezentuje tylko wybrane momenty z życia bohaterów i na początku rozdziału informuje o przepływie lat. Na przykład rozdział VIII charakteryzuje nauczycieli klasy I, rozdział IX opisuje incydent, który zdarzył się w klasie III, a rozdział X informuje tylko o promocji z klasy IV do V i opisuje wakacje w Gawronkach. A więc przeżycia Borowicza w klasach II i IV zostały zupełnie pominięte, jego biografia nie jest dokładna, obejmuje jedynie pewne momenty, z których znaczna większość ukazuje problem rusyfikacji. Czas zdarzeń nie jest więc rzeczą obojętną dla ideowej wymowy dzieła, nie odtwarza biegu rzeczywistości, ale ją kształtuje, ma zatem funkcję ideologiczną^{1 2}.

W toku lektury czytelnik zdobywa nowe informacje, które mogą zmieniać jego stosunek do przeszłych wydarzeń, czyli prowadzić do ich reinterpretacji. Tak dzieje się w Wywiadzie z Ballmeyerem Kazimierza Brandysa. W chwili gdy czytelnik dowiaduje się, że Bailmeyer brał udział w ohydnym zamachu na Kuna von Mohra, inaczej zaczyna patrzeć na jego zachowanie: otaczanie się książkami i portretami von Mohra i na pełne uznania wypowiedzi na jego temat. Fakty, które mogły uchodzić za przejaw przyjaźni i życzliwości dla dawnego współpracownika, stają się nagle dowodem niesłychanego cynizmu i ukazują bohatera jako zbrodniarza bez skrupułów, pozbawionego ludzkich odruchów t śladu wyrzutów sumienia (patrz s. 360—364).

Z reinterpretacją często mamy do czynienia w utworach Faulknera, W Absalomie, Absalomie jeden fakt — zabójstwo Charlesa Bona zostaje trzykrotnie interpretowane przez narratorów, Quentina i Shreve*a, którzy za każdym razem ujawniają

389

1

M. Głowiński: Anachronizm i konstrukcja czasu. W: Porządek, chaos,

2

znaczenie, jw.