DSC02971

obywatela, kiedy wywiązuję się z podjętych zobowiązań — dopełniam obowiązków, które zostały wyznaczone niezależnie ode mnie i moich czynów w prawie i obyczajach. Nawet wtedy, gdy są one zgodne z moimi własnymi uczuciami i odczuwam je jako swą rzeczywistość wewnętrzną, nie przestają być one rzeczywistością obiektywną, ponieważ to nie ja je stworzyłem, a jedynie przyswoiłem je sobie poprzez wychowanie. Ileż to zresztą razy nie znamy szczegółowo śwoićBT Zobowiązań i, aby je poznać, musimy zasięgać porady w Kodeksie albo u jego autorytatywnych interpretatorów? Tak samo wierny, przychodząc na świat, znajduje wierzenia i praktyki życia religijnego w pełni uformowane;

poza nim^Bystem znaków, jakim posługuję się, aby wyrazić swe mySu^śystem monetarny, z jakiego korzystam, aby pła-

Ośkoro istniały one przed nim, to znaczy, że istnieją one

\«__

I jcić swe długi; środki kredytu^ jakich używam w swoich

stosunkach handlowych; praktyki, jakich trzymam się przy wykonywaniu zawodu itd. itd. — funkcjonują niezależnie od użytku, jaki ja z nich robięTJakiegokolwiek członka społeczeństwa weźmiemy pod uwagę, o każdym będzie moż-XV na powtórzyć to samo. Oto więc)sposoby działania, myślenia i odczuwania, posiadające tę godną uwagi właś^yfi^^ifiT-f stawania na zewnątrz świadomości indywidualnych^

' ' LJc typy postępowania lub myślenia są nie tylko zewnętrzne wobec jednostki; zawdzięczają one swoje istnienie impera

tywnej i przemożnej sile, przez _tco/narzucają się jednostce^ czy chce ona tego, czy nie chcęjBez wątpienia wtedy, gdy podporządkowuję się owej sile z własnej woli.^rzvmus^sVr będąc niepotrzebnym — nie daje się odczuć lub jest odczuwalny tylko w niewielkim stopniu. Niemniej jednak jest cechą istotną tych faktów, czego dowodem to, że daje o sobie znać natychmiast, jeśli usiłuję się opierać. Gdybym

spróbował pogwałcić przepisy prawa, działałyby one przeciwko mnie w ten sposób, ażeby czyn mój udaremnić, jeżeli nie został jeszcze popełniony; ażeby go anulować i przywrócić wszystko do stanu normalnego, jeżeli czyn został już popełniony, ale da się naprawić; albo też, ażeby zmusić mnie do ekspiacji, jeżeli nie można mojego czynu naprawić inaczej. Czy chodzi o maksymy czysto moralne? Świadomość publiczna powściąga wszelkie akty, skierowane przeciwko sobie, przy pomocy nadzoru, jaki roztacza nad postępowaniem obywateli, oraz specjalnych kar, jakie ma do swej dyspozycji. W innych przypadkach przymus jest mniej gwałtowny, ale nie przestaje istnieć. Jeśli nie podporządkowuję się konwenansom światowym, jeśli w swoim stroju nie uwzględniam zwyczajów, przestrzeganych w moim kraju i mojej klasie, śmiech, jaki wywołuję, izolacja, w jakiej się znajduję, dadzą — acz w łagodniejszy sposób — te same skutki, co kara we właściwym tego słowa znaczeniu.-Zresztą przymus, będąc, jedynie-pośrednim, oka-zuje się nie mniej skuteczny. Nie jestem obowiązany rozmawiać ze swoimi rodakami po francusku ani korzystać z prawnych środków płatniczych, ale nie jest możliwe, bym postępował inaczej. Gdybym próbował uchylić się od tej konieczności, usiłowanie to zakończyłoby się żałosną porażką. Jako przemysłowcowi nikt nie zabrania mi pracować przy pomocy techniki i metod z innego stulecia, ale — jeśli będę tak robił — czeka mnie niezawodnie krachy Nawet wtedy, gdy mogę wyzwolić się od owych reguł i z powodze- _r

«    ■ m t * •

niem je pogwałcić, nigdy nie może się obyć bez walki z nimi.

I^Nawet ostatecznie przezwyciężone, dają odczuwać swą !

I przymuszającą siłę w oporze, jaki nam stawiają^Nie ma naj-

* szczęśliwszego nawet nowatora, którego przedsięwzięcie nie napotykałoby tego rodzaju opozycji.