DSC02785

przyjmuje bez zastrzeżeń ustalenia nowożytnej astronomii Galileusza i fizyki Newtona, sławiąc przy tym dzieła Boga:

Podnieść oczy! Niebo opowiada Bóstwa wielkość. Ta niezmiernoŚć, ten w niej porządek jest dziełem tego Bóstwa, którego moc i mądrość są także niezmierne. Nie ma tu nic próżnego. To wszystko napełnione stworzeniami jego [...].

jak niedościgła mądrość, która w swoim ręku trzyma wagę tej siły ogólnej zawsze w jednej równi z wagą wszystkich światów! Jak niepojęty porządek! Wokoło źródła nieskończonego światła, wokoło pierwszego słońca krążą miliony słońców, a każde obtacza się jeszcze niezliczonymi światami'⁴'.

Podobne związki będą dostrzegać wkrótce romantycy, jednak nie wszyscy myśliciele i twórcy oświecenia wikłali się w refleksję pan teistyczno-dcistyczną. W znanym filozoficznym Wierszu o człowieku (1733), często traktowanym jako komentarz do oświeceniowej wiedzy o racjonalnym porządku natury, Alexander Pope nie wątpi wprawdzie w wielość zamieszkałych światów, jednak ich zbadanie przez człowieka wydaje się mu zuchwałym, pysznym i niewykonalnym zadaniem:

Choć Bogu niezliczone mnóstwo światów chwali,

Dosyć byśmy go naprzód w swym własnym poznali.

Chyba kto się z niezmiernym obeznał ogromem,

Komu jest tylu światów złączenie wiadomem,

Kto doszedł, jak się wiążą ustawy bez końca,

Jakie zdobią planety rozmaite słońca,

¹⁴¹ S. Staszic, Ród ludzki, 1.1, wersja brulionowa po raz pierwszy ogłoszona drukiem we dług zachowanego rękopisu, oprać. Z. Daszkowski, przedmowa B. Suchodolski, Warszawa 1959, s. 39-40. Współcześni znali wersję wierszowaną tej rozprawy moralnej jako Ród ludzki. Roma dydaktyczne, opublikowaną przez warszawskie Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk w tomach 7-9 Dziel Stanisława Staszica (Warszawa 1819-1820).

I jakie ludy w gwiazdach mają swe mieszkanie,

Ten powie, czemu w takim Bóg nas stworzył stanie? Lecz czy skład tej budowy i związek jej ścisły,

Czy ogniwa, od których szczegóły zawisły,

Wraz z ich stosunkiem, dusza twa badać sposobna? Czy może objąć całość jedna cząstka drobna?

Czyż ten łańcuch, co wszystko połączą i zgadza, Boska moc utrzymuje, albo twoja władza?*⁴*

Poeta romantyczny nie zadaje już podobnych pytań. Uruchamia niczym nieskrępowaną fantazję i udaje się w kosmiczną podróż. W romantycznym misterium Kain (1821) George’a Gordona Byrona rzecz przedstawia si^H stępująco:

Widziałem ja dzieła,

Dzieła cudowne nieskończonych istot;

Puste, wygasłe światy; rozumiałem Patrząc na wieczność w kilku kroplach czasu,

Żem cości przejął z jej niezmierzoności. [...]

Widziałem zmarłych, nieskończonych, wiecznych. Potężny ogrom tajemnic przestrzeni,

Tysiące światów bywszych i będących,

Wojska olbrzymich rojące się istot,

Ziemie, księżyce, słońca, wpośród których Stałem na chmurach'⁴³.

¹⁴²    A. Pop;, Wybór poezji, przeł. L. Kamiński, Warszawa 1822, s. 3.

¹⁴³    G. G. Byron, Wybór dzieł, t. II: Dramaty, przeł. J. Żuławski, Warszawa *986, s. 590, 596 (fragmenty wyjęte z aktu III, sceny I Kaina).

93