DSC06357

Geneza i geologia oceanów 67

strukturami dna oceanicznego a przemieszczeniami materii we wnętrzu Ziemi, zmianami położenia biegunów i wzajemnego oddziaływania Ziemi z otaczającymi ją polami fizycznymi Kosmosu oraz źródłami energii [Kotliński, 1997c].

Zarówno w sporze między neptunistami (Abraham Gottlob Werner) i plutonistami (James Hutton) oraz w pierwszej hipotezie kontrakcji (Leonce Elie Beau-monta), rozpatrującej deformacje na tle ewolucji całej planety, próbowano znaleźć odpowiedź na pytanie

0    mechanizmy deformacji. Modyfikacjami tej ostatniej były poglądy o kontrakcji grawitacyjnej i selektywnej, omówione przez R. Dadleza i W. Jaroszewskiego [1994]. Próby wyjaśnienia różnych mechanizmów deformacji doprowadziły na początku obecnego stulecia do sformułowania dwóch grup hipotez.

Pierwsza grupa obejmowała hipotezy stabilisty-czne (fiksizm), wynikające z dawniej prowadzonych dyskusji. Jej zwolennicy zakładali, że skorupa ziemska jest zakorzeniona w podłożu i podlega wyłącznie przemieszczeniom pionowym. Niektórzy, m.in. W.W. Biełousow [1970, 1975], A.A. Meyerhoff, H.A. Meyerhoff [1972 a, b] głosili poglądy o tzw. „oceanizacji”. W myśl ich twierdzeń, tworzenie się basenów oceanicznych nastąpiło w rezultacie podziału i obniżania się wielkich części lądów i przemian skorupy kontynentalnej w oceaniczną (bazyfikacja). Poglądy swe opierali na wynikach analizy miąższości

1    struktury warstw całego kompleksu osadowego. Twierdzili, że w okresie prawie całego mezozoiku i kenozoiku, gromadzenie się osadów odbywało się w głębokowodnych basenach oceanicznych, których granice nie ulegały większym zmianom w porównaniu z granicami współczesnymi.

Z kolei druga grupa hipotez mobilistycznych obejmowała poglądy o poziomym przemieszczaniu, czyli dryfie (kier, płyt) skorupy ziemskiej i jej litosfery. Jej zwolennicy uznawali ruchy pionowe za wtórne i drugorzędne. Hipotezę o wędrówce kontynentów, zwaną ogólnie jako „dryf”, wysunął w 1910 r. Frankt B. Taylor, a rok później w tym samym duchu wypowiedział się Sir Samuel White Baker [Riihle]. Opierali się oni m.in. na fakcie, że zarysy wschodnich brzegów obydwu Ameryk oraz zachodnich wybrzeży Europy i Afryki wykazują zgodny przebieg, tzn., że (gdyby zsunąć te kontynenty) w przeszłości tworzyły one jeden wielki ląd, który uległ rozpadowi i rozsuwaniu. Taką samą hipotezę wędrówek kontynentów, niezależnie od wypowiedzi poprzednich geologów, ogłosił w 1915 r. Alfred Lothar Wegener, opierając się na wielu argumentach z różnych dziedzin: geodezji, geologii, paleontologii, paleoklimatologii itd. Wprawdzie mobilistyczna teoria Wegenera tłumaczyła wiele faktów wówczas nie wyjaśnionych i spotkała się z uznaniem ze strony geologów, jednak poddana została przez geofizyków ostrej krytyce. Wegener zakładał, że lądy w przeszłości stanowiły jedną całość tworząc w młodszym paleozoiku superkontynent, który nazwał Pangeą. Kontynent ten następnie rozpadł się na części, przemieszczające się odśrodkowo, stąd „dryf kontynentów” (rys. 4.2). Zastosowanie w badaniach geologicznych, w ostatnich latach, w znacznie większym zakresie metod geofizycznych, spowodowało pojawienie się zupełnie nowych danych w dyskusji o ewolucji i budowie Ziemi (tab. 4.1). Przyjmuje się, że w paleozoiku praoceanem był Iapetus. W permie Pangea obejmowała Gondwanę i Laurazję. W okresie permo-triasu Pangeę otaczał ocean zwany Pan ta-lassa. Z kolei po rozpadzie Pangei, około 180 min lat temu, bezpośrednio poprzedzającym współczesne oceany było morze Tethys. Najnowsza hipoteza neomobilistyczna, zwana także „tektoniką płyt litosfery czmy eh* *, związana jest z „rozrostem” czy „rozszerzaniem się - spredingiem” dna oceanicznego. Podstawą do sformułowania przez B.C. Heezena w 1960 r. teorii „ekspansji” litosfery oceanicznej było odkrycie przez niego szczeliny ryftowej na Grzbiecie Srodkowoatlantyckim [Riihle]. Przyjął on, że proces ten związany jest z wzajemnym odsuwaniem się kontynentów i rozrastaniem wokół nich płyt litosfery. Ta i późniejsze hipotezy cząstkowe były podstawą do sformułowania hipotezy rozrostu dna oceanicznego [Dietz, 1961, Hess, 1962]. Stanowi ona syntezę wieloletnich badań prowadzonych przez geologów i geofizyków, a jej idee stały się podstawą do dalszej dyskusji prowadzonej przez geologów [Mitchell, Reading, 1969; Meyerhoff, 1970; Morgan, 1972; Bemmelen, 1976; Bogolepow i in., 1976; Hager, 0’Connell, 1979, 1981; Stupnicka, 1980; Oberc, 1986; Czechowski, 1994]. Należy podkreślić, że równocześnie rozwijane są inne hipotezy, w tym prądów konwekcyjnych [Vening-Meinesz, 1948] oraz ekspansji (rozszerzania się Ziemi), będącej przeciwieństwem poglądów o kontrakcji. Hipoteza ekspansji, najpełniej rozwinięta przez O.C. Hilgen-berga [1933], jest kontynuowana m.in. przez S.W. Careya [1976], a w Polsce przez J. Koziara [1985, 1993]. Ekspansja Ziemi rozpoczęła się po rozpadzie w okresie permo-triasowym Wegenerows-kiej Pangei, tj. w jurze - około 150 min lat temu, z szybkością przyrostu promienia Ziemi równym 2,6 cm/rok [Koziar, 1993],

Zgodnie z teorią tektoniki płyt formowanie współczesnej litosfery oceanicznej rozpoczęło się po górnej jurze (w rezultacie spredingu), w okresie geologicznie bardzo młodym, tj. około 160 min lat temu. W hipotezie rozrostu dna oceanicznego spreding połączono z koncepcją stałych roz-