DSC06393

Geneza i geologia oceanów 103

fowości klimatycznej. Istotny wpływ na przebieg sedymentacji na danym poziomie głębokości (strefy batymetrycznej) - poza źródłami materiału - wywierają: nachylenie dna, odległość od brzegu, własności fizyczno-chemiczne wód i dynamika przydennych mas wodnych. Pod wpływem tych czynników ustalają się warunki sedymentacji w danej prowincji, regionie czy strefie. Dla określonych warunków charakterystyczne są więc swoiste cechy przebiegu procesów sedymentacji, wyrażone typomorficznymi zespołami cech w grupach i typach formowanych osadów (rys. 4.37).

Uwzględniając dominujący wpływ określonych czynników w obrębie środowiska oceanicznego, wyróżniono prowincje środowiska nery-tycznego, hemipelagicznego i pelagicznego [Kot-liński, 1997 d].

Prowincja środowiska nerytycznego obejmuje regiony sedymentacji literalnej i sublitoralnej.

Region sedymentacji litoralnej pokrywa się ze strefą głębokościową, położoną w zasadzie pomiędzy linią średniego przypływu i odpływu wraz ze strefami od strony lądu, okresowo zalewanymi podczas pływów lub spiętrzeń sztormowych. Od lądu w kierunku morza wyróżnia się: nadbrzeże, brzeg i przybrzeże [Gradziński i in., 1986-rys. 4.38]. Najbardziej charakterystycznym elementem brzegu są plaże formowane na wybrzeżach podlegających działaniu falowania [Musielak, 1977]. Zbudowane są one zazwyczaj z materiału luźnego (piaski, żwiry), przemieszczanego i deponowanego w rezultacie działania prądów falowo-wiatrowych (rys. 4.39). Od strony lądu z plażą sąsiaduje zwykle pas nadbrzeżnych wydm eolicznych, zaś w kierunku morza przechodzi ona w stok plażowy i dalej obejmuje strefę przybrzeźa.

Wyróżniającą cechą niektórych wybrzeży jest obecność piaszczystych barier, oddzielonych od morza przez laguny (rys. 4.40), oraz równi pływowych. W lagunach dominuje sedymentacja drobnoziarnistych składników terygenicznych. Osady lagun, położone w klimacie wilgotnym, wzbogacone są w szczątki roślinne i substancje humusowe, zaś osady, położone w klimacie ciepłym i suchym, reprezentowane są przez maty algowe lub rafy ostrygowe. Z kolei równie pływowe obejmują płaskie obszary, okresowo zalewane i odsłaniane przez pływy. Sedymentacja na równi przebiega w ścisłym powiązaniu z energią prądów pływowych. W zasadzie dominują tu osady drobnoziarniste, przy tym powszechne są osady o warstwowaniu smużystym, soczewkowatym, falistym lub laminowanym.

Innym charakterystycznym elementem wybrzeży, występującym zwykle w rejonach o dużej

skali pływów, są estuaria, tj. wybitnie rozszerzające się do morza ujścia rzek (rys. 4.41). Wyróżniającą cechą sedymentacji w estuariach jest mieszanie się wód rzecznych i morskich oraz obecność dużych grzbietów piaszczystych, wydłużonych wzdłuż osi estuarium, przedzielonych kanałami, które tworzą charakterystyczne elementy rzeźby dna. Depozycja materiału drobnoziarnistego przebiega na równiach pływowych, rozwiniętych w obrębie estuarium, zaś materiał grubszy jest akumulowany w oddalonych od brzegów częściach estuarium [Gradziński i in, 1986].

Region sedymentacji sublitoralnej sięga od linii odpływu do głębokości około 200 m, tj. obejmuje, pod względem głębokościowym, szelf kontynentalny. Decydującą rolę odgrywają w nim zmieniające się okresowo czynniki klimatyczne, takie jak: nasłonecznienie, temperatura, wiatry, a także ukształtowanie i nachylenie dna, obecność lub brak pływów, istnienie biocenoz, obecność ujść rzek. Wyróżniającą cechą sedymentacji jest duża zmienność wymienionych czynników w przestrzeni i w czasie. Przebieg sedymentacji w tym regionie jest również bezpośrednim odzwierciedleniem intensywności procesów wietrzenia i erozji na przyległych lądach. Osady szelfowe w strefach polarnych odznaczają się niską zawartością minerałów ilastych, we frakcjach drobnych, przy wyższym udziale chlorytów oraz polimiktycznych żwirów i otoczaków, związanych z działalnością lodowców. Natomiast osady szelfowe w strefach tropikalnych odznaczają się przewagą mułów, z dużą zawartością minerałów ilastych, przy czym u ujść rzek dominującym minerałem jest kaolinit. Głównym składnikiem osadów jest kwarc, który w strefach klimatu gorącego i suchego jest zwykle pochodzenia eolicz-nego oraz w podrzędnych ilościach krzemiany. Osady te reprezentowane są z reguły przez muły, piaski i żwiry, a dominującymi procesami ich formowania są prądy pływowe i falowo-wiatrowe oraz spiętrzenia sztormowe. Obserwuje się przy tym wyraźne zróżnicowanie zarówno osadów prądów pływowych, jak i osadów burzowych [Gradziński i in., 1986]. Natomiast płytkomorskie osady wapienne związane są z obszarami szelfowymi w strefach subtropikalnych i tropikalnych, odznaczającymi się obfitością bentosu - głównego źródła materiału węglanowego, przy braku dopływu materiału terygenicznego. Osady te, np. na Wielkiej Ławicy Bahamskiej, reprezentowane są przez litofacje koralowo-glonowe, oolitowe, grudkowe, mułowe i mułowo-peloidowe. Innym przykładem osadów sedymentacji węglanowej jest Zatoka Perska, gdzie w składzie mułów, oprócz bardzo drób-