DSC02997 (3)

416 BADANIf. OSOBOWOŚCI - WYBRANE ZAGADNIENIA

ważne. Myślę jednak, że czas już zrobić od-warny krok i przedstawić definicję, która przyświecała pisaniu niniejszej książki:

Osobowość jest to złożona całośc myśli, emocji i zachowań, nadająca kierunek i wzorzec (spójność) życiu człowieka. Podobnie jak ciało, osobowość składa się zarowno ze struktur, jak i procesów, i odzwierciedla działanie tyleż natury (geny), co środowiska. Pojęcie osobowości obejmuje również czasowy aspekt funkcjonowania człowieka, osobowość zawiera Dow.em wspomnienia przeszłości, reprezentacje mentalne teraźniejszości oraz wyobrażenia i oczekiwania co do przyszłości.

Kilka punktów tej definicji zasługuje na rozwinięcie i wyjaśnienie. Po pierwsze często definiuje się psychologię osobowości jako dziedzinę zajmującą się badaniem różnic indywidualnych. Moim zdaniem różnice między ludźmi są tylko jej częścią. Omawiane w tej książce badania oddają jej sprawiedliwość. Uważam jednak, że podstawowym jej wyznacznikiem jest zainteresowanie całościowym, systemowym funkcjonowaniem osobowości ludzkiej.

Można tu przeprowadzić analogię z funkcjonowaniem organizmu ludzkiego -można badać jego systemową naturę lub różnice indywidualne w zakresie budowy i działania poszczególnych narządów. Nas jednak interesuje przede wszystkim całościowe funkcjonowanie organizmu człowieka. a nie zróżnicowanie określonych narządów u różnych ludzi. Wiele lat temu wyrażono następujące przekonanie:

Istniejące detiniq'e osobowości kładą nacisk na różnice indywidualne. Opóźnia to postępy w badaniach i w tworzeniu teoni (...]. Gdyby anatomowie postępowali tak jak psychologowie osobowości, wiedzielibyśmy bardzo dużo o rozmaitych wariantach położenia serca, nie zdając sobie w ogóle sprawy, że znajduje się ono w centrum klatki piersiowej po lewej stronie. Nie oznacza to lekceważenia różnic indywidualnych. Dopóki jednak nie poznamy lepiej podstawowych procesów osobowości, trudno będzie dokładnie umiejscowić te różnice.

(Sechrest. 1976. s. 4)

Podpisuję się pod tym bez wahania. Położyłbym tylko większy nacisk na systemowe aspekty funkcjonowania osobowości. Nie chodzi jedynie o poznanie podstawowych procesów. Kluczowe znaczenie ma ich wzajemne współoddziaływanie.

Po drugie podana definicja obejmuje myśli, uczucia i zachowania. Często ujmuje się je w izolacji, zajmując się na przykład tylko myślami albo tylko emocjami. Czasami uważa się. że jeden z tych elementów decyduje o innych - na przykład myśli o emocjach. Moim zdaniem to. co myślimy, czujemy i robimy zawsze wpływa na siebie nawzajem. To. na czym skupiamy uwagę, wpływa na nasz nastrój, a nasz nastrój ma wpływ na to, na czym skupiamy uwagę. Nastrój oddziałuje na nasze zachowanie, ale zachowanie na nastrój. Na osobowość składają się wzajemne związki myśli, uczuć i zachowań. To właśnie ich organizacja, ich ciągle interakcje stanowią sedno osobowości człowieka.

Po trzecie trzeba uzupełnić definicję

0    jeszcze jeden wymiar. Osobowość działa tylko w czasie teraźniejszym. Jednak przeszłość wpływa na chwilę obecną za pomocą ukształtowanych w przeszłości struktur

1    wspomnień. Swój wpływ wywiera również przyszłość - przyszłość jako nasze oczekiwania i cele. Nasze marzenia o przyszłości stanowią taką samą cząstkę osobowości, jak wspomnienia oraz spostrzeżenia bieżących wydarzeń. Jak to wcześniej stwierdziłem, przyszłość nie może wpłynąć na teraźniejszość, ale nasze myśli o przyszłości mogą. Człowiek czarno patrzący w przyszłość inaczej czuje i działa niż człowiek nastawiony optymistycznie.

Przy tym wszystkim jest oczywiste, że mój pogląd na osobowość jest złożony. Osobowość bowiem nie tylko obejmuje wiele zjawisk fnp. myśli, emocje, zachowania), ale nadaje im porządek. To właśnie wysoki stopień jej złożoności jest kluczowy dla definicji osobowości i był wielokrotnie podkreślany w całej książce. Gdy pamięta się o niej, a zarazem o wyjątkowości każdej jednostki ludzkiej, trudno się dziwić, że postępy w tej dziedzinie wiedzy osiąga się kosztem tak olbrzymiego nakładu pracy.

Strategie badawcze

W rozdziale jedenastym omawialiśmy trzy strategie badawcze: kliniczną, korelacyjną i eksperymentalną. Odnotowaliśmy mocne i słabe punkty każdej z nich, jak również ich wspólne dążenie do jak największej rzetelności i trafności. W całej książce mieliśmy sposobność przedstawienia wkładu każdej strategii w zrozumienie funkqo-nowania osobowości. Choć zdarzają się wypadki łączenia kilku metod, to zazwyczaj badacze przychylają się ku jednej z nich i związanemu z nią rodzajowi informacji. Mogą to być samoopisy, dane wynikające z obserwacji, historie życia oraz obiektywme testy i badania eksperymentalne (ŻOES). Istnieje też tendencja do podkreślania zalet obranej metody i dezawuowania metod alternatywnych. Zwolennicy ujęcia klinicznego zwTacają uwagę na bogactwo uzyskanych tą drogą informacji oraz ograniczoną użyteczność danych eksperymentalnych i wynikających z obserwacji „normalnego życia”. Zwolennicy podejścia korelacyjnego podkreślają pożytki płynące z samoopisów' oraz znaczenie różnic indywidualnych. Krytykują natomiast obserwacje kliniczne, których nie można wyrazić liczbami, oraz badania eksperymentalne, z natury zawężone do niewielkiej liczby zjawisk. Zwolennicy metody eksperymentalnej wreszcie chlubią się możliwością dokładnego kontrolowania interesujących ich zjawisk i z podejrzliwością podchodzą do badań opartych na samoopisach albo na klinicznych relacjach z przebiegu terapii.

Taka rozbieżność upodobań nie jest wyłączną właściwością psychologów osobowości. Już w rozdziale pierwszym wskazywałem na debatę dotyczącą badań nad pamięcią, w której jedni optowałi za metodą laboratoryjną, a inni - za obserwacją w warunkach naturalnych. Zagadnienie właściwej metody badań nad pamięcią powróciło ostatnio w związku ze wspomnieniami maltretowanych i molestowanych dzieci. Czy należy wierzyć tego typu wspomnieniom? Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne powołało nawet specjalną Komisję do Badania Wspomnień Dzieci Maltretowanych i Molestowanych. Składa się ona z badaczy oraz praktykujących psychologów', a jej zadanie sformułowano następująco: