DSC06977 (2)

XXX SŁOWNICTWO SĘPA

Pokazuje nam gwiazdy Tytanowe koło,

W pewny czas rogi bierze Cyntyja na czoło.

(15, W. 7—8)

Chodzi tu nie o noc, gdy po zachodzie słońca widać gwiazdy, i nie o księżyc, który w starożytności przedstawiano jako Dianę (Cyntię) z sierpem księżyca, jak twierdzi uczony komentarz, lecz o zależne od słońca zmiany pór roku, w których ukazują się raz te, raz inne gwiazdozbiory, a wiersz drugi mówi o rogach księżyca, a więc chodzi w nim o kwadry. Pieśń znowuż O cnocie ślacheckiej ze zwrotkami o synu pogromcy Hannibala, a więc Scypionie, i o Alcidesie wymaga znajomości historii wojen punickich i mitu o Heraklesie. Słownictwo potoczne Sępa również nie zawsze jest jasne. Ma on pewne predylekcje, lubi więc tworzyć nowe wyrazy i chętnie się nimi posługuje. Przykładem może tu być przemiotnik „bezrówny”, oparty na łacińskim incomparabilis\ spotykamy go w zwrotkach: „bezrówna panno” czy „poeta bezrówny”, ich zaś sens wy-; jaśniają określenia takie, jak „bez równej żono” lub słowa: dwuwiersza o Batorym:

Bo kto ciebie nie mniejszy? Prawie bez równości,

W radzie, w mowie, w dowcipie, w umysłu mierności!

(20, w. 17—18)

gdzie „ciebie” (według łaciny) oznacza od ciebie, „prawie” — naprawdę, „dowcip” — talent, zdolności, a „mierność” — umiejętność trafiania do celu. Dwuwiersz ten równocześnie demonstruje inną stałą cechę słownictwa Sę-powego, swobodne wprowadzanie pleonazmów, seryj synonimów, jak np. o człowieku, który żyje „odmiennie, nędznie, bojaźliwie”, „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”,-istocie, którą pociągają „złoto, sceptr, sława, rozkosz i stworzone piękne oblicze”. Gdzie indziej pisarz podziwia w przyjacielu „dzielność, stateczność, rozum, obyczaje”, a w jeszcze innej pieśni sławi duszę rycerza, która „krwią, ciałem, zbroją sławę kupić chciwa”, gdzie ulubiony przez Sępa wyraz zbroja znaczy tyle, co walka lub wojna. Z innych rzadkich wyrazów wymienić można dwa archaizmy, przysłówek „jakmiarz”, znaczący niemal, prawie, oraz rzeczownik „stworzec” zamiast stwórca, podany wprawdzie przez Słownik Warszawski, ale bez dokumentacji, przy czym oba te wyrazy były może używane w okolicach Lwowa czy Przemyśla. Z innych osobliwości leksykalnych czy może stylistycznych rzuca się w oczy w Rytmach mnóstwo paradoksów, polegających na sprzeczności przy-dawki z określonym przez nią rzeczownikiem, a więc zestawień pozornie pozbawionych sensu i dlatego zaskakujących zdziwionego czytelnika. „Rządne błądzenie” gwiazd, „zakochanie bezżądne”, „wrzód smaczny”, to jest miła choroba, „nieważna ciężkość” miłosna — oto parę najprostszych przykładów zjawiska, którego omówienie wypełnia kilkanaście stronic w monografii Błońskiego⁹. Paradoksy te kompensują poniekąd u Szarzyńskiego rzadkość tak pospolitych w poezji obrazów słownych, tropów, jak porównanie i przenośnia, często bowiem mają charakter poniekąd metaforyczny, jako że „błądzenie" jest tu synonimem ruchu czy biegu, a „ciężkość” znaczy nie ciężar, lecz trudności. A porównań, i to mało wyrazistych, jest w Rytmach niewiele, przy czym jasność ich zaciemnia manierycznie stosowana inwersja w posługiwaniu się spójnikiem „jak”, nawet tam, gdzie można by go stosować w sposób ogólnie przyjęty. W sonecie więc Do Naświętszej Panny czytamy: „Tyś jest dusz naszych jak księżyc prawdziwy” (4, w. 9), choć bez szkody dla rytmu mogłoby tu być „Tyś jest jak księżyc dusz naszych prawdziwy”. Normalne są zaś porównania o budowie typu „ginie od słońca jak cień opuszczony”. Dziwią nadto porównania banalne