DSC07101 (5)

wypadek jego śmierci. Było powszechnie przyjęte, iż w opiekach uczestniczyli obok krewnych z linii ojca, także krewni po matce, często jej rodzeni lub stryjeczni bracia, nazwiska ich pozwalają więc nieraz z całą pewnością określić i jej nazwisko.

Dla stwierdzenia pochodzenia macierzystego korzystamy niekiedy i z danych heraldycznych. Herb wspomniany w wywodzie lub umieszczony na kilkopolowej tarczy nagrobka czy portretu przesądza czasem tę sprawę w sposób ostateczny.

5. USTALANIE CHRONOLOGII

Fakty urodzin, koiqi i zgonów, ujęte w tablice genealogiczne, winne być zaopatrzone darami. Zdarza się często, że mogą to być jedynie daty przybliżone: chrztów zamiast urodzin, pogrzebów zamiast zgonów i nieomal z reguły ślubów w miejsce koicji. Na wypadek braków bezpośrednich przekazów źródłowych mówiących o datach, trzeba w ich ustalaniu kierować się rozumowaniem opartym na rozmaitych przesłankach. Więc w wypadku najprostszym, kiedy przy akcie zgonu podany jest wiek osoby zmarłej, uzyskamy przybliżoną datę urodzenia przez zwykłe odjęcie liczby lat od daty śmierci. Tylko przybliżoną, bo nieczęsto podawano wiek z dokładnością co do miesięcy, a ponadto zdarzało się nieraz, że te lata zmarłych zgłaszali ludzie źle poinformowani. Nierzadko określano je na oko, daleko odbiegając od stanu faktycznego. Wiek dwojga osób zawierających małżeństwo bywał notowany w sposób jeszcze mniej dokładny i zapewne w wielu wypadkach, np. kiedy chodziło-o odmłodzenie podstarzałej panny młodej, celowo fałszywy.

Pewne wnioski co do wieku możemy ponadto wyciągać z aktów prawnych związanych z działaniem opieki nad małoletnimi lub z usamodzielnianiem się tych małoletnich. W wyciąganiu jednak takich wniosków z polskiego materiału źródłowego należy być bardzo ostrożnym. Całkowitą pełnoletność (competentio artnorum, aetas adulia) uprawniającą do samodzielnego dokonywania wszystkich transakqi prawnych osiągało się w dawnej Rzeczypospolitej po ukończeniu 24 lat. Tę pełnoletność dzielił jednak od nieletności (minorennitas, anni iuveniles, aetas tener) okres przejściowy, czyli tzw. lata sprawne (anni discretionis, aetas legitima, maiorennitas), kiedy to wychodziło się już spod opieki i zdobywało możność dopełniania większości działań sądowych z wyjątkiem wieczystego zbywania dóbr nieruchomych. Ten ostatni rodzaj transakcji wymagał bądź zgody krewnych, bądź też powtórzenia rezygnacji po ukończeniu 24 lat. Z nieletności w okres lat sprawnych przechodziło się zrazu bez ściśle określonej granicy wieku, a jedynie po osiągnięciu dojrzałości fizycznej. Oznaczono potem tę granicę na lat 12, podwyższając kolejno w ciągu wieków XVI i XVII do 14, 15, 18, aż wreszcie w r. 1768 określono ją ostatecznie na lat 20 i to zarówno dla mężczyzn, jak i dla kobiet, które przedtem miewały ją z reguły niższą niż mężczyźni.

Granica między nieletnością i latami sprawnymi aż po r. 1768 nie była jednolita w poszczególnych prowincjach Rzeczypospolitej, w których obowiązywały współcześnie różne pod tym względem normy, ale ścisłe określenie zasięgu tych

norm tak pod względem terytorialnym, jak i chronologicznym, przy dzisiejsz stanie badań byłoby bardzo trudne. Tak więc jedynie całkowite usamodz nienie się, stwierdzające ukończenie 24 lat żyda, pozwala nam na wyriąga pewniejszych wniosków co do w ielcu, z tym jednak zastrzeżeniem, że osiągnię zarówno lat sprawnych, jak i całkowitej dojrzałośri bywało czasem przyspieszo tak zwanym przydaniem czy przysądzeniem lat (addiiio, adiui catio annontm) dokonywanym przez króla lub instancje sądowe. Ponadto pamięt* my, iż przekonywającym dowodem takiej zupełnej pełnoletnośd może być jedyn samodzielne dokonywanie wieczystych rezygnacji. Pokwitowanie zaś z opie mówi jedynie o wejśdu w okres lat sprawnych, czyli o ukończeniu 12—20 lat² Jeśli znamy datę urodzin jednego z rodzeństwa, możemy ustaliwszy kolejno^ starszeństwa określić wedle niej w największym bodaj przybliżeniu daty urodzi innych. Wskazówką co do porządku starszeństwa jest zazwyczaj kolejność zachow) wana w aktach przy wyliczaniu rodzeństwa. Jeśli bywa ona nie zawsze jednakowi przyjmujemy występującą najczęśdej. Niestety tylko w rzadkich wypadkac owa kolejność dotyczy w równym stopniu mężczyzn i kobiet. Zwykle synó^ wyliczano najpierw, a dopiero po nich córki, choćby nawet były one starsz od swych brad. Stąd tą drogą możemy szeregować rodzeństwo pod względen wieku jedynie w granicach tej samej płd. W ostatecznośd, gdy brak innych wskazó wek co do wieku dziecka, można z jak najdalej idącymi zastrzeżeniami przyjmować datę jego urodzenia na 30—35 rok żyda ojca lub 25—30 żyda matki Zamiast daty śmierd musimy się często zadowolić wiadomośdą o terminie pogrzebu. W XIX w. w ogromnej większośd wypadków zgon wyprzedzał złożenie do grobu o kilka tylko dni, najwyżej o tydzień. Inaczej bywało w czasact odleglejszych, zwłaszcza gdy chodziło o ludzi możnych, kiedy przygotowanie ceremonii pogrzebowych i zjazd uczestników wymagały kilkunastu, a nierzadko i kilkudziesiędu dni. Przy ustalaniu przybliżonej daty śmierd bywa pomocnym stwierdzenie ostatniej daty występowania jednostki jako żyjącej (np. spisanie testamentu²¹) i pierwsza wzmianka o niej jako o zmarłej (niegdy, niekiedy, w tekstach łacińskich: olim, guondam, piae memoriae, felicis recordationis, defunc-tus, lub w wypadkach niedawnego zgonu: nuper lub nuperrime defunctuś). O śmierd niedawnej świadczą działy dóbr dokonywane przez potomstwo lub spisywanie inwentarza mienia pozostałego po zmarłym. Świadczy też o niej zajęde przez inną osobę dożywotniego urzędu, z tym jednak zastrzeżeniem, iż mogła tu mieć miejsce dobrowolna rezygnacja lub wakans przedłużający się czasem aż do kilku lat²².

Zob P. Dobkowski, o. c.. I, s. 224 i nri., 487 i nn. — W. Sobociński* Historia rzudóto opiekun* esych to Polsit, Gzusop. Pr, wnc-Hutor. 1949 LI, s. 327 —350.

*’ Samo spisanie testamentu o niczym Jeszcze nie świadczy, bo mógł być spisany kilka razy. Dla określania przybliżonych dat śmierci maiq wartość te testamenty, w których są wzmianki o obłożnej chorobie lub starczej niemocy.

" Przy nominacjach na urzędy, zwłaszcza ważniejsze, a więc ministerialne lub wyższe krzesła senatorskie, należy przyjmować prawdopodobieństwo śmierci poprzednika na kilka miesięcy przedtem. Tylko w wyjątkowych wypadkach, kiedy król już od jakiegoś czasu Uczył się z bliską śmiercią posiadacza urzędu i miał gotowego następcę, wakans mógł trwać zaledwie k.lka lub kilkanaście dni. W większości wypadków obsadzenie osieroconego krzesła senatorskiego było przedmiotem długich intryg i targów. Szybciej szła spiawa obsadzania pomniejszych urzędów ziemskich, oczywiście z wyjątkiem obieralnych, wymagających odbywania specjalnych sejmików elekcyjnych.