DSC08132 (2)

38 Halina Mierzejewska, Danuta Emiluta-Rozya

Warsztatów badawczych dyscyplin zainteresowanych uwarunkowaniami i trudnościami komunikacji językowej. Mnożą się wyniki szczegółowych badań z zakresu językoznawstwa, psycholingwistyki, neuropsychologii, neurofizjologii, foniatrii, audiologii, psychiatrii, umożliwiające pogłębianie wiedzy o odchyleniach mowy od stanu uznawanego za prawidłowy i o zaburzeniach jej rozwoju i przebiegu. Staje się możliwe coraz dokładniejsze rejestrowanie objawów i coraz wnikliwsze wyjaśnianie wywołujących je przyczyn, czynników patogennych. Na tej kanwie wykształca się i dojrzewa teoretyczna wiedza logopedyczna - z natury swego przedmiotu kompleksowa, stanowiąca podstawę praktycznego działania logopedów w dwóch zakresach: 1) diagnozowania i 2) odpowiednio do jego wyników programowanego i realizowanego usprawniania mowy.

Umiejętność i trafność diagnozowania zależą od stopnia znajomości form zaburzeń mowy. Ich wyodrębnianie wymaga — co wydaje się oczywiste — umiejętności adekwatnego wiązania określonych, zaobserwowanych i zarejestrowanych, objawów z wywołującymi je - dającymi się z większą lub mniejszą pewnością ustalić - przyczynami i patomechanizmami. Umożliwione jest dzięki temu w efekcie różnicowanie i klasyfikowanie poszczególnych form odchyleń od prawidłowego przebiegu komunikacji językowej.

Nie zawsze jest jednak łatwo spełnić ten oczywisty postulat traktując dotychczasowe lektury jako źródło niezbędnych informacji, które umożliwiać powinny prawidłowe diagnozowanie i - co za tym idzie — logopedyczne postępowanie usprawniające. Trudności te wynikają z wielości nie dość precyzyjnych doniesień autorów reprezentujących różne dyscypliny lub różne postawy metodologiczne w obrębie tej samej dyscypliny, a także z różnic między przyjętymi przez nich systemami pojęciowymi. Nie było też dotychczas konsekwentnie uwzględniane kryterium jednolitego ujęcia informacji dotyczących objawów i przyczyn poszczególnych form zaburzeń mowy.

W rozważaniach Ireny Styczek rozpoczynających rozdz. IV książki pt. Logopedia (wydanej po raz trzeci przez PWN w 1983 r.), zatytułowany „Zaburzenia mowy”, znajdujemy na wstępie refleksje obrazujące te trudności. Streszczają się one praktycznie - według autorki - w niemożności zaproponowania studiującym i pracującym logopedom niezbędnego narzędzia: dostatecznie informującej klasyfikacji form zaburzeń mowy. Cytujemy [s. 250]: „Klasyfikacje zaburzeń mowy różnią się u poszczególnych autorów. [...] Różnice, występujące przy wyodrębnianiu rodzajów zaburzeń mowy, świadczą o trudnościach wynikających zapewne ze ścisłych powiązań poszczególnych czynności mowy z jednej strony i z niedostatecznej ich znajomości z drugiej strony. Stosowanie różnej terminologii dla określenia tych samych zjawisk pogłębia te rozbieżności”. I dalej: „Wydaje się logiczne, że podstawą klasyfikacji zaburzeń mowy powinny być objawy tych zaburzeń [...], w praktyce jednak klasyfikacja uwzględniająca tylko objawy zaburzeń jest niewystarczająca, więc uwzględnia się w niej również etiologię, czyli przyczyny¹ wywołujące dane zaburzenia, i w rezultacie taka klasyfikacja staje się mało przejrzysta [podkr. H. M. i D. E.-R.]”.

Znalazłyśmy w tych słowach autorki zachętę do starań o większą przejrzystość klasyfikacji. Nasza intencja „porządkowania” wiedzy przekazywanej studiującym logopedię sprawiła, że najpierw zajmujemy się tym właśnie, według nas, wstępnym zakresem wiadomości, którego opanowanie jest niezbędne dla efektywnego przeprowadzenia badania mowy zaburzonej lub nie rozwijającej się².

Na s. 40 przedstawiamy schematyczny projekt „Zestawienia form zaburzeń mowy”.

W zestawieniu tym znalazło zastosowanie jednocześnie - nieodzowne dla ich wyodrębniania - zarówno kryterium zakresu objawów, jak i kryterium powodujących je przyczyn. Ta kardynalna zasada wyrażona została w następujący sposób: każda z 11 pierwszych wyodrębnionych form zaburzeń mowy wpisana jest z prawej strony centralnie ulokowanego bloku (numery 1-11, z góry na dół), a formy 12-14 - pod tym blokiem. Blok ten tworzą „pola objawów”. Każdej z wyodrębnionych form zaburzeń mowy odpowiada „pole” właściwych jej objawów i umieszczona na tym samym poziomie (dla form oznaczonych numerami 1-11) I poza blokiem „pól” -ogólna informacja dotycząca etiologii tych objawów, opatrzona tym samym numerem, co nazwa formy. Przy tym ogólny charakter ma również uwidoczniona tam prostym technicznie zabiegiem reprezentacja objawów, uprzytamnia bowiem tylko ich zakres³ (obrazuje to szerokość „pola”).

Jak widać, zakres zasygnalizowanych w „polu” objawów różni formy zaburzeń mowy. Formy oznaczone numerami 1-3 mają ten sam - najmniejszy - zakres objawów (chociaż powodują je różne przyczyny); objawy dotyczą tu tylko dźwięków mowy.

1

   Znaczenie użytego w tym kontekście wyrazu „przyczyna” należy rozumieć szerzej, zawiera on bowiem również informację dotyczącą „patomechanizmu”, tzn. procesu zakłócającego czynność prawidłowego przebiegu zachowań językowych. Wywołany jest ten proces przez jakiś czynnik zewnętrzny lub wewnętrzny, który stanowi właśnie przyczynę powodującą i ten określony pato-mechanizm, i jego objawy językowe. Częste jest używanie terminów „przyczyna” i „patomechanizm” bez ścisłego rozgraniczenia ich zakresów znaczeniowych, używanie zamienne. Sprzyja temu fakt dotychczasowego niedostatecznego poznania wszystkich patomechanizmów, np. dotyczących form zaburzeń mowy w wyniku różnych dysfunkcji mózgowych, a także niekiedy brak orientacji co do przyczyny wywołującej i patomechanizm, i objawy.

2

   Artykuł niniejszy stanowi I część naszej propozycji. Sposób przeprowadzania badania logopedycznego objaśnimy w części II.

3

   Charakterystyka szczegółowa oraz interpretacja objawów każdej z wyodrębnionych form zaburzeń mowy przewidziana jest w zapowiedzianej części II naszej propozycji, w bezpośrednim związku z omówieniem przebiegu badania i stosowanych prób badawczych.