DSC08137 (2)

46 Halina Mierzejewska, Danuta Emiluta-Rozya

Wewnętrzne cieńsze linie poziome w najobszerniejszym „polu objawów”, I oddzielające formę zaburzenia mowy oznaczoną numerem 6: „Różne afazje” I od umieszczonej powyżej formy 5, określonej jako „Niedokształcenie mowy E pochodzenia korowego”, i od umieszczonej poniżej formy 7: „Niedokształcenie i mowy towarzyszące upośledzeniu umysłowemu”, uprzytomniają konieczność i szczególnego wyodrębnienia afazji spośród wszystkich form zaburzeń mowy i spowodowanych dysfunkcjami mózgowymi wywołującymi zakłócenia językowe o najszerszym zakresie, tzn. spośród form zasygnalizowanych numerami: 5, 7, 8. Chociaż bowiem zakres objawów językowych charakterystycznych dla form: 5, 6, 7, 8 jest taki sam, afazja jest jednak stanem mowy po uszkodzeniu okolic kory mózgowej, z którymi są związane programy struktur (inaczej: zachowań) językowych. Programy te przed uszkodzeniem mózgu były już wykształcone i funkcjonowały prawidłowo. Osoby z afazją, dorosłe i dzieci (które uległy urazom mózgu lub chorowały np. na zapalenie opon mózgowych albo stwierdzono u nich nowotwór czy udar mózgu), przed afazją porozumiewały się za pomocą języka prawidłowo. Ten właśnie fakt stwarza uzasadnienie dla możliwych pewnych odmienności w obrazie mowy afatycznej i mowy nie rozwijającej się od początku prawidłowo wskutek defektu mózgowego, chociaż dotyczy on okolic, w których w normie wykształcają się programy mowy. Różne są bowiem m.in. uwarunkowania dla językowej kompensacji w tych dwu różnych sytuacjach: afazji i nie-dokształcenia, zaburzenia rozwoju mowy.

Trzy formy zaburzeń ulokowane poniżej linii poziomej oddzielającej „Niedokształcenie mowy pochodzenia korowego” charakteryzują się równie obszernym zakresem objawów językowych, nie wszystkie jednak wywołane są przez jednoznacznie rozpoznawalne anatomiczne uszkodzenia kory mózgowej, jak to się powszechnie określa dla wyodrębnienia różnych afazji. Nie są dostatecznie poznane patomechanizmy powodujące upośledzenie umysłowe oraz towarzyszące mu niedokształcenie mowy, tzn. formę zaburzenia oznaczoną 7, ani też patomechanizmy powodujące opóźnienie rozwoju mowy, tzn. formę 8. Wiąże się jednak te patomechanizmy z nieprawidłowym, spowodowanym często przez nie znane czynniki, przebiegiem procesów mózgowych. Dlatego - a także i ze względu na równie obszerny zakres objawów - w zestawieniu te cztery formy zaburzeń (5-8) znalazły się w bezpośrednim sąsiedztwie. Ze względu jednak na odmienność wywołujących je mózgowych patomechanizmów wywołane przez nie objawy różnią się charakterem (nie zakresem). Afazje i niedokształcenia mowy pochodzenia korowego charakteiyzuje specyficzna, wywołana przez określony patomechanizm zmienność objawów, nie jest ona natomiast zawsze właściwa niedokształceniu mowy towarzyszącemu upośledzeniu umysłowemu.

Natomiast w „opóźnieniu rozwoju mowy” możliwe są dwa obrazy: 1) objawy charakteryzują się zmiennością analogiczną do cechy objawów spowodowanych

przez niedokształcenie mowy pochodzenia korowego, ale stopniowo, z biegiem czasu i wskutek stabilizowania się - dzięki pomocy logopedycznej - programów zachowań językowych, ustępują; dochodzi i w różnym wieku dzieci -do usprawnienia komunikacji werbalnej; 2) zdolność posługiwania się językiem rozwija się według normalnych prawidłowości, tyle że wszystkie procesy przebiegają z opóźnieniem kilkuletnim w stosunku do normy. Jest to forma zaburzenia rozwoju mowy określana przez niektórych autorów, według tradycyjnego nazewnictwa, jako „alalia prolongata” lub - bardziej jednoznacznie - jako „opóźnienie proste”. Nie charakteryzuje jej zmienność objawów właściwa formom 5 i 6.

Poniżej linii, oddzielającej formy zaburzeń mowy uwarunkowane (w różnym stopniu znanymi) uszkodzeniami anatomicznych struktur korowych lub nieprawidłowościami w przebiegu procesów mózgowych (numery: 5,6,7, 8), jest pole objawów równie obszerne. Objawy dotyczyć tu mogą - ogólnie i również wszystkich struktur językowych o różnej złożoności morfologicznej. Stwierdza się je jednak w różnych zakresach g u poszczególnych osób i w zależności od formy zaburzenia mowy, którą sygnalizują. Jest tych form trzy: „Niedokształcenie mowy z powodu niedosłuchu” — forma 9, „Środowiskowe ograniczenie rozwoju mowy” -forma 10 i „Środowiskowe zniekształcenie mowy” - forma 11. Pierwszą powoduje patomechanizm endogenny, ale nie mózgowy, następne - patomechanizm egzogenny: drugą — tzw. choroba sieroca, trzecią — nieprawidłowe wzory środowiskowych zachowań mownych.

Wszystkim tym formom wspólne jest więc to, że ich przyczyną nie są uszkodzenia ani żadne dysfunkcje mózgowe. Zasygnalizowaniu tego faktu w schematycznym zestawieniu służy wewnętrzny (tworzący jak gdyby ramkę) obwód pola ich objawów. Jest ono - przypominamy - zakresem analogiczne z polem objawów właściwych formom zaburzeń mowy lub jej rozwoju wpisanych pod numerami: 5, 6, 7, 8, dlatego jest równie szerokie. Ale odrębność wywołujących je (tzn. odrębność wywołujących formy zaburzenia mowy wpisane pod numerami: 9, 10, 11) przyczyn zaznaczona jest przez ten wewnętrzny, nieco mniejszy obwód ich pola. Podkreślają również odmienność sytuacji strzałki prowadzące od nazw form zaburzeń do tego wewnętrznego obwodu pola.

Na podstawie długoletnich analiz wyodrębnione też zostały przez badaczy patologii mowy - wspomniane wcześniej - formy zaburzeń wynikłe ze współdziałania przyczyn endo- i egzogennych. Nazwy ich wpisane więc zostały w zestawieniu pod polem objawów najobszerniejszym — dla zaznaczenia powiązania uwarunkowań lewo- i prawostronnych; a ponieważ jedno z tych uwarunkowań, pierwsze, określone jest jako „dyspozycja systemu nerwowego” -forma zaburzenia mowy wpisana pod numerem 12 - lub drugie, dla wpisanej pod