DSC08231

Jory BarlmiiUki, Styl potoczny

124

-    Piwo lubią -przytaknął Czesiek.

-    Do Nigerii wchodzimy? - męczył Wojtek.

-    Tego jeszcze, kurdemol, nie wiemy - włączyłem się do dyskusji - W tamtą stronę nie mamy ładunku, ale w powrotnej drodze diabli kurza twarz, wiedzą...

-    Tam regularna wojna, bracie - mruknął Wojtek. - Jak byliśmy, kurza nędza, ostatni raz, to zaciemnienie, kurcze blade, nawet strzały było słychać. A pilot opowiadał, że kiedyś przy kei gdzie stawał statek, stał jakiś nigeryjski na który ładowali amunicję. I był już, kurza melodia, fuli, a tu zajeżdża jeszcze jeden wóz, oni tam ostro jeżdżą, i jak nim zarzuciło, to spadły z niego jakieś skrzynie, rozpiemiczyły się na kei poleciały z nich na beton granaty i wszyscy padli na mordy, ale te granaty były, kurdebalans, zabezpieczone (Jacek Ciszewski, Smak morza. Warszawa 1972, s. 48).

W „normalnej" komunikacji językowej wulgaryzmy często stają się przedmiotem gry językowej, której szczególnym przypadkiem jest eufemi-zacja, użycie ewokacyjnych zastępników, czego przykład mamy w przytoczonym tekście. Do najbardziej, znanych zastępników należą: kurczę, kurza twarz, wkurzyć się, kurka wodna; skubany, skórkowany, skurczybyk, skurczy-syn; pieprzyć, opiemiczyć. Eufemizacja poza nazwami intymnych części ciała (icztery litery, starsza pani), seksu i pewnych zachowań fizjologicznych {jechać do Rygi) obejmuje nazwy chorób, przestępstw, śmierci.

Między oboma przedstawionymi typami zróżnicowania zachodzi związek taki, że rejestr emocjonalny łączy się zwykle ze swobodnym, neutralny zaś ze starannym.

Wartości stylu potocznego

Styl potoczny wykazuje wiele istotnych właściwości, zarówno w sferze tworzywa językowego, jak przede wszystkim wartości. Wskażemy je najpierw skrótowo, a potem omówimy nieco szerzej. Sfera głęboka stylu potocznego obejmuje pewne milcząco przyjmowane założenia dotyczące rzeczywistości i miejsca w niej człowieka, które to miejsce jest uprzywilejowane, pierwsze i najważniejsze. Już dotąd wymienione elementy stylu potocznego wskazywały na jego wybitny antropocentryzm,

Stvl potoczny jest konkretny, skupia uwagę na rzeczach dostępnych obserwacji zmysłowej, cechuje go fizykalizm i biologizm w widzeniu członka i jpgn 7.ar.howań. Racjonalność potoczna jest praktyczna i zdroworozsądkowa: ujmuje się rzeczywistość pod kątem potrzeb konkretnego człowieka i wedle jego zdolności percepcyjnych; dopuszcza się istnienie wewnętrz-

nych sprzeczności (co niekiedy jest przedmiotem krytyki; por. Hołówka, 1986) i różnorodności środków służących do osiągania założonych celów. Sprawdzianu szuka się w praktyce życia, a nie poza nią.

Styl potoczny nie tylko zawiera pewien dość spójny, niezhyt wielki inwentarz elementów składowych^ ale też. porządkuje go na swój sposób. Jc« mianowicie królestwem kolektywności i typizacji. Przedstawi-

Antropocentryzm

jak powiedzieliśmy na wstępie, stylowi potocznemu przysługuje walor naturalności, pierwszego języka człowieka.|jest to styl, który ujmuje świat z punktu widzenia konkretnego człowieka, jego elementarnego, codziennego, egzystencjalnego doświadczenia.jTo w tym stylu sprawdza się przede wszystkim starożytna formuła .człowiek jest miarą wszechrzeczy".

W słownictwie potocznym (a dotyczy to zarówno rejestru emocjonalnego, jak neutralnego) nazwy odnoszące się do człowieka stanowią grupę najbardziej rozbudowaną. Była już o tym mowa. Człowiek jest w nim także obecny pośrednio. Na odniesieniu do ciała człowieka opiera się orientacja przestrzenna - odróżnianie wymiaru pionowego góra-dół i wymiarów poziomych przód-tył oraz prawy-lewy, przy czym na te wymiary nałożone jest następnie potoczne wartościowanie dobry-zły. Dobre jest to, co w górze, z przodu i z prawej strony, złe to, co na dole, z tyłu, z lewej strony - odpowiednio do potrzeb i odczuć normalnego człowieka, który porusza się do przodu, chodzi z głową do góry i posługuje się prawą ręką. Dlatego mówimy wartościująco o czyichś wzlotach i upadkach, pójiciu do przodu lub cofaniu się, wywyższeniu i poniżeniu', ideały, zamiary czy morale oceniane pozytywnie określamy potocznie słowami górne, wysokie, czasem szczytne, wzniosie, natomiast pobudki, uczucia, czyny oceniane negatywnie - jako niskie.

Nazwy części ciała ludzkiego są źródłem metaforykii główka kapusty, szyjka butelki, noga stołowa, oko sieci, ramię dźwigu itd. Ciało człowieka, jego wielkość, stało się punktem odniesienia dla miar: łokieć i stopa, coś grube na palec, wysokie na chłopa', mówimy: mieć coi pod ręką 1 pod bokiem / pod nosem, co znaczy „mieć blisko”; mieć czegoś po uszy / po dziurki w nosie / po pachy to „mieć dużo”; podobnie w różnych znaczeniach używamy aniro-pocentrycznych wyrażeń o mały włos, na oko, w mgnieniu oka, kilka kroków dalej itp. (Pajdzińska, 1991; patrz też hasło: Frazeologia).

i

Na płaszczyźnie wypowiedzi antropocentryzm znajduje wyraz w dialo-gowości, w nastawieniu na kontakt z drugim człowiekiem. Jest on niezmiennie, na różne sposoby, obecny w potocznym tekście - jako adresat odbiorca, interlokutor. Do podtrzymywania kontaktu z drugim człowie