DSC08229 (2)

i Mm*'------- Jtny Btrtmufski, Styl potoczny

sfery takie, jak moralność (dobry, zły, krzywda, wina); wiara i religia (chrzest, grzech, Bog, duch); sztuka i obyczaje (śpiewać, grać, obraz). Poza nazwami przedmiotów i ich cech, poza nazwami czynności, stanów i procesów do tego elementarnego słownika potocznego należą także podstawowe wyrazy gramatyczne (zaimki, przyimki, spójniki) służące wyrażaniu najprostszych relacji osobowych, przestrzennych, czasowych i logicznych. Właśnie takie, neutralne, a nie emocjonalne, słownictwo potoczne stanowi zrąb tekstów rozmów, dyskusji, dialogów, opowiadań, kawałów, listów, pamiętników i najbardziej typowych gatunków potocznych. Badania historycznojęzykowe pokazały, że podstawowe słownictwo potoczne jest zarazem bardzo stare, sięga odległej przeszłości, czasów wspólnoty prasłowiańskiej i nawet prain-doeuropejskiej.

Właśnie odniesienie słownictwa potocznego do elementarnych sytuacji egzystencjalnych człowieka, do podstawowych przedmiotów i zjawisk, sprawia, że może ono pełnić rolę ekspiikacyjną w stosunku do bardziej złożonych i bardziej wyspecjalizowanych wyrażeń oraz całych tekstów (naukowych, urzędowych czy artystycznych), że może występować w funkcji defi-niensów w definicjach słownikowych.

Podobnie jak w słownictwie, także w sferze konstrukcji gramatycznych możemy wydzielić jednostki najbardziej elementarne i wtórne, bardziej wyspecjalizowane. Do pierwszych należą np. zdania złożone współrzędnie łączne (zapukał i wszedł) czy zdania czasowo-warunkowe (jak się zrobi jasno, wrócimy do domu); do drugich np. zdania z rzeczownikami odsłownymi w funkcji okoliczników (po zapukaniu wszedł; o świcie wrócimy do domu) czy zdania wyspecjalizowane jako warunkowe (jeśli zrobi się jasno, wrócimy) lub czasowe (kiedy zrobi się jasno, wrócimy).

Pierwsze zróżnicowanie stylu potocznego: rejestry neutralny i emocjonalny

Środki stylu potocznego, którym poświęcano tradycyjnie wiele uwagi, są zróżnicowane odpowiednio do wielości funkcji tego stylu i różnych jego użyć sytuacyjnych. Można w nim wydzielić swoiste sytuacyjne rejestry form. C7.yli ich typy ..nacechowane stylistycznie w najwęższym sensie” (Bogusławski, 1973, s. 132), ze względu na stopień oficjalności, powagi, familiar-ności, konkretności, figuratywności, emocjonalności itd. (por. Todorov, 1984, s. 32-42). Najważniejszy podział, wyrazisty zwłaszcza w potocznym słownictwie, dotyczy nastawienia na obiektywne przedstawianie bądź subiektywne wartościowanie przedmiotu mowy. Podane wyżej przykłady wyra-

o

Pierwsze zróżnicowanie łtylu potocznego; rejestry neutralny t emocjonalny    121

żeń należą do rejestru neutralnego, podstawowego w samym stylu potocznym, a zarazem bazowego dla całego języka etnicznego. Zasób ten powtarza się - jak morfem główny w rodzinie wyrazów — w innych, spokrewnionych z sobą więziami pochodności i motywacji stylach języka. Z tego powodu bywa opisywany jako „słownictwo wspólnoodmianowe" (por. Buttler, 1978a; Buttler, Markowski, 1988; Markowski, 1990). Na podstawową rolę zasobu neutralnego wskazują m.in. wyniki badań słownictwa rosyjskiego używanego najczęściej w potocznych dialogach: na 2380 najczęstszych słów dialogowych aż 98% stanowiły wyrazy elementarne typu mówić, widzieć, dobry, duży, człowiek, iśćitp., należące do neutralnej, a nie emocjonalnej warstwy form językowych, podczas gdy pozostałe, ekspresywne, tylko 2% (por. Buttler, 1978b, s. 112).

Rejestr emocjonalny - stosowany głównie w sytuacji nieoficjalnego, towarzyskiego. koleżeńskiego dialogu i określany mianem „kolokwialnego" - oddaje te same sensy co rejestr neutralny, ale dodatkowo niesie infor-mację o postawie mówiącego, którą Słownik języka polskiego Doroszewskiego precyzuje szczegółowiej za pomocą kwalifikatorów „rubaszny", „żartobliwy”, „pospolity”, „wulgarny”. Należą tu, przykładowo, takie wyrażenia, jak łepetyna ‘głowa’; wykitować, kojfnąć, gryźć ziemię, puścić ostatnią parę, wyciągnąć kopyta ‘umrzeć’; młócić, frygać, wsuwać, wcinać, opychać się, zmiatać z talerza ‘jeść’; chlać, trąbić ‘pić’; wrzucić coś na siebie, ogarnąć się ‘ubrać się’; wyrko ‘łóżko’; zasuwać ‘szybko iść'; mieć pietra 'bać się’.

Połowę tego słownictwa stanowią ekspresywne określenia człowieka: jego wieku (brzdąc, berbeć; podlotek, babka, podfruwajka; mleczak, gołowąs); zawodu (golibroda, gryzipiórek, robol, urzędas, badylarz, wykidajło); (mizernego) wyglądu (wymoczek, zdechlak, chuchro); cech umysłowych i psychicznych. Przygniatająca większość tych określeń ma charakter wartościujący, i to wartościujący negatywnie z punktu widzenia swoistej potocznej etyki, pewnego założonego ideału człowieka, który daje się z (negatywnego) materiału językowego wydobyć. I tak piętnowana i ośmieszana jest głupota (jełop, tuman, gamoń, baran, cielę, cymbał), naiwność (jeleń, naiwniak), nieudolność i niezaradność (ofiara, fujara, trąba, duda, cymbał, oferma, łajza), powolność i niesprawność (ślamazara, maruda, słoń, kobyła), przede wszystkim jednak zachowania istotne społecznie, odbierane przez innych jako okrutne (potwór, kapral), służalcze (lizus, wazeliniarz), nieszczere (szuja, Świnia, kret), nazbyt przebiegłe i sprytne (cwaniak, lawirant), zbyt pewne siebie (hucpiarz) itp. Określenia pozytywne są nieliczne (encyklopedia ‘erudyta’, mrówa ‘ktoś pracowity*). Żartobliwie określana jest skłonność do kieliszka (moczygęba, zawiany, zaprószony) (por. Buttler, 1978a; Tokarski, 1990).

Odrębność potocznego słownictwa z rejestru emocjonalnego (kolokwial-no-emocjonalnego) względem potocznego słownictwa neutralnego polega na znaczniejszym udziale frazeologizmów w pierwszym z nich i związanej