DSCF0013

NIELS STEENSGAARD

W tym samym czasie nastąpił odpowiedni wzrost podatków pośrednich.

Nie możemy wyciągać ogólnych wniosków na podstawie badań regionalnych, ale ilustrują one lokalne skutki jakie mogło pociągnąć za sobą zwiększone opodatkowanie-liczne bunty chłopskie we Francji Richelieu i Mazarina nie pozostawiają wątpliwości, że nacisk fiskalny odczuwano prawie wszędzie. Zwiększenie obciążeń podatkowych na terenach nie dotkniętych bezpośrednio przez wielkie wojny może być jedną z najważniejszych przyczyn demograficznego i agrarnego kryzysu, który uderzył Europę w XVII wieku. Mógł on także przyczynić się do zakłóceń w innych dziedzinach, albo bezpośrednio — zmuszając rzemieślników do emigracji, a kupców do inwestowania w uprzywilejowane przedsięwzięcia, takie jak ziemia, pożyczki państwowe lub urzędy, albo pośrednio — przez nasilenie konkurencji wytwórczości ludności wiejskiej z produkcją miejską. Goubert opisał rozpaczliwe próby znalezienia przez ludność wiejską innych źródeł dochodu, „bezustanne poszukiwanie innych sposobów zarobkowania, chałupniczej pracy płaconej od sztuki, pogoń za nie osadzonymi dzierżawami, przędzeniem wełny, wyrobem koronek, rąbaniem, cięciem i sprzedażą drewna, za jakimkolwiek drobnym zajęciem na większych majątkach”. Taki nacisk na ludność wiejską, wymuszając wykorzystanie nie używanych rezerw siły roboczej czy przeoczonych zasobów, może być bezwzględnym środkiem pobudzającym wzrost gospodarczy. Ekspansja przemysłu wiejskiego w sprzyjających temu rejonach była prawdopodobnie odbiciem konieczności zdobycia gotówki czy kredytu. Ale ta konkurencja ze strony wspomnianej powyżej wytwórczości wiejskiej, którą można zaobserwować w całej prawie Europie, na pewno przyczyniła się do trudności wytwórczości miejskiej w tym samym stopniu, co utrata przez tę wytwórczość jej wiejskich klientów.

Czy kryzys ekonomiczny?

Powyższy przegląd najważniejszych gałęzi gospodarki wskazuje, że kryzys XVII wieku nie był powszechnym

regresem, ale że uderzył on różne gałęzie w różnym stopniu i o różnym czasie. Długofalowe trendy w handlu i przemyśle pozostają niejasne: w rozmaitych okresach kryzysem zostały dotknięte wszystkie europejskie ośrodki produkcji i wszystkie gałęzie handlu, ale niemożliwe jest dokładne wskazanie momentu lub okresu, kiedy europejski handel i przemysł jako całość znajdowały się w depresji. Z drugiej strony, trendy demograficzne oraz ceny i produkcja artykułów rolnych wskazują, że gospodarka europejska ulegała poważnym zakłóceniom, niskie zaś ceny względne w połączeniu ze spadkiem urodzajów wskazują, że powinniśmy szukać wytłumaczenia nie tylko w gorszych warunkach klimatycznych czy ciśnieniu populacjigdyż w takim wypadku ceny by rosły — ale w braku możliwości kupowania przez ludność zboża i jej niezdolności do przeżycia. Wreszcie, jeśli rzucimy okiem na sektor publiczny i uznamy ochronę za usługę, w ekonomiczno-teoretycznym znaczeniu tego słowa, to cały problem kryzysu XVII wieku upada. Nigdy przedtem Hiszpania nie była tak dokładnie ochraniana, jak za Filipa IV; nigdy przedtem Niemcy nie były tak dokładnie ochraniane, jak w czasie wojny trzydziestoletniej; również Francja nigdy przedtem nie była tak dokładnie ochraniana, jak za kardynałów i Ludwika XIV! Stwarzanie ochrony było wiodącym sektorem siedemnastowiecznej gospodarki.

Uzasadnione byłoby przypuszczenie, że zjawiska te były ze sobą powiązane. Wzrost najszerzej pojętego opodatkowania, przekraczający przyrost produkcji w gospodarce ciągle jeszcze opartej głównie na naturalnym rolnictwie, nie wytwarzającym nadwyżek, miałby dokładnie takie właśnie skutki. Część ludności żyła na poziomie wegetacji (lub blisko niego) i jej szanse przeżycia wyjątkowo trudnego roku malałyby w rezultacie wzrostu obciążeń podatkowych. Co więcej, można uważać za prawdopodobne, że ludność na spadek rozporządzanych przez nią dochodów zareagowałaby obniżeniem wskaźnika urodzeń, na przykład przez podniesienie wieku zawierania pierwszego małżeństwa. W sektorze rolniczym, z wyjątkiem kilku uprzywilejowanych rejonów, rezultaty byłyby wyłącznie negatywne, gdyż zmniejszanie się prywatnego popytu nie byłoby rekompensowane wzrostem wydatków publicznych. Bardziej skomplikowane

35