DSCF3145

Kim więc był ów pisarz i czym jego dzieło - oto pytania, na któr_e niniejszy Wstęp chciałby udzielić odpowiedzi, torując Szkicom Adama Szymańskiego drogę do współczesnego Czytelnika, a może także do kanonu klasycznych dzieł naszego piśmiennictwa.

I. RYS BIOGRAFICZNY

Urodził się 16 lipca 1852 roku w Hruszniewie na Podlasiu, w ówczesnym powiecie konstantynowskim na lewym brzegu rzeki Bug.¹ Ojciec Jan i matka Józefa z JRemiszewskich wywodzili się ze zubożałej szlachty pielęgnującej rodzinne tradycje patriotyczne, sięgające czasów konfederacji barskiej. Wraz z wychowaniem domowym tradycje te przejął pierworodny syn - Adam. Naukę rozpoczął w szkole elementarnej oo. reformatów w pobliskim Węgrowie. Tu przeżywał zmienne losy powstania styczniowego, dzieląc z dorosłymi ich nadzieje, a potem - już jako uczeń gimnazjum w Siedlcach - także ból klęski znaczonej publiczną egzekucją powstańców na rogatkach miasta. W kwietniu 1864 roku odumarł go ojciec, przed maturą w roku 1872 r także matka.

Dorabiając korepetycjami na życie i dalszą naukę, Adam Szymański podjął studia na Wydziale Prawa .Uniwersytetu Warszawskiego. Znalazł tu grono profesorów o niemałym autorytecie naukowym (jak filozof Henryk Struve, historyk Adolf Pawiński czy historyk literatury Fryderyk Lewestam), a zarazem świadomych tego, w jak trudnych warunkach politycznych przyszło im bronić przerwanej tradycji Szkoły Głównej. Postępująca rusyfikacja wszystkich dziedzin życia wyciskała swe piętno także na Uniwersytecie. Mimo to w izolowanych grupach młodzieży zaczęły się pojawiać rozmaite inicjatywy samokształceniowe, których celem była integracja wokół określonych wartości. W jednej z takich grup wespół z Konradem Prószyńskim uczestniczył Adam Szymański. Ich kółko biblioteczne

miało w rzeczywistości charakter patriotyczny, gdyż oprócz samokształcenia pielęgnowało pamięć spraw narodowych, także tych najnowszych, związanych z powstaniem styczniowym.

Tymczasem w połowie lat 70. zaczęły się pojawiać w Warszawie forpoczty ideologii konkurencyjnej, socjalizmu, który szybko zdominował życie ideowe młodzieży uniwersyteckiej. Nie sympatyzował z nim Szymański, skoro w rocznicę śmierci Mickiewicza miał jakoby powiedzieć, iż „Polacy nie powinni brać udziału w ruchu socjalistycznym, ponieważ jest on sprzeczny z interesami narodowymi”². Opinia „patrioty”, jaką Szymański miał w środowisku, nie przeszkodziła mu nawiązać współpracy z prasą pozytywistyczną; pisywał m.in. w „Opiekunie Domowym”, „Przeglądzie Tygodniowym” i „Wieku”, podejmując problemy „cnót publicznych”, oświaty i wychowania domowego, praw kobiet, przestępczości, poszanowania tradycji w rozwoju społecznym, kwestii robotniczej i rozwoju przemysłu. Ten dość typowy dla generacji „młodych” zakres zainteresowań zawierał jednak elementy oryginalne, własne, jak choćby przywiązanie do wartości narodowych czy etyka o chrześcijańskim rodowodzie.

Szymański ukończył studia w roku 1877. W tym czasie na Bałkanach toczyła się wojna rosyjsko-turecka. W Galicji powstały organizacje, które wiązały z nią nadzieje niepodległościowe i próbowały przenieść swe wpływy do Królestwa, by w razie pomyślnego dla Polski rozwoju wypadków wojennych wywołać na tyłach Rosji powstanie. Aby przeciwdziałać tym próbom, stojący na czele tajnego Rządu Narodowego książę Adam Sapieha posłużył się Szymańskim, podczas spotkania we Lwowie mianując go komisarzem Rządu w Królestwie i powierzając mu dwuznaczną misję: „zorganizowania spisku, a zarazem przeszkodzenia powstaniu”³.

Policja wykryła organizację jeszcze w zalążku; posypały się aresztowania, 31 marca 1878 roku we własnym mieszkaniu ujęty został także Szymański. Po blisko rocznym śledztwie, podczas którego uczestnicy spisku przebywali w X Pawilonie warszawskiej Cytadeli, w lutym 1879 zapadły surowe wyroki. Szymański został skazany na bezterminowe osiedlenie najdalej, bo aż w Jakucku w Syberii

1

Najpełniejszą biografię pisarza opracował jego syn Jan (zob. rkps Biblioteki Ja-pellońskiej, sjrgn. akc. Przyb. 67/55Y, zob. też: B. Burdziej, Inny świat ludzkiej nadziei. Jkkioe*Adama Szymańskiego na tle literatury zsyłkowej, Toruń 1991 (główne tezy tej pracy zostały wykorzystane w niniejszym Wstępie).

2

   Cyt. wg: I. Wołkowiczer, Początki socjalistycznego ruchu robotniczego w Królestwie Polskim. Lata 1876-1879. Przyczynek do badań historycznych, Warszawa 1965, s. 28.

3

   S. Kieniewicz, Spisek Szymańskiego, „Kurier Warszawski” 1937, nr 315.