DSCN0062 (2)

8 Wstęp

znajdzie w niej interpretacje obrazów kultury polskiej odsłaniających się w dziełach Orzeszkowej, wyznawanego przez pisarkę sekretnego świata wartości, jej stosunku do tradycji, epok literackich i haseł współczesności.

W szczególności płodną pod względem naukowym okazała się projekcja literackiego dorobku autorki Nad Niemnem przez pryzmat pojęć kulturowych, takich jak np.: polskość, kresowość, ziemiaństwo oraz w horyzoncie idei społecznych, moralnych, religijnych i politycznych, a także w kontekście biografii i aktywności pozaliterackiej pisarki. Istotnym walorem prezentowanego tomu jest więc — co podkreśla Recenzentka — atrakcyjne dla Czytelnika odsłonięcie „panoramy twórczości i działalności Orzeszkowej".

Przedstawiona książka otwiera nową serię Wydawnictwa UMCS, która nosić będzie tytuł „Obrazy Kultury Polskiej". Pragnieniem Dyrektora Wydawnictwa i Redaktorów będzie twórcza kontynuacja Kongresu Kultury Polskiej, pomyślana jako owocowanie dziełami naukowymi poświęconymi obrazom naszej narodowej kultury w literaturze i innych dziedzinach sztuki oraz w świecie idei.

Krzysztof Stępnik

Tadeusz Bujnicki

Pogranicze etniczne i kulturowe w „powieściach chłopskich" Elizy Orzeszkowej (Niziny - Dziurdziowie - Cham)

Wybór tytułowego określenia „pogranicze", zamiast częstszego w literaturze przedmiotu terminu „kresy", nie jest wyborem przypadkowym. Obie nazwy, mimo częściowo nakładających się zakresów znaczeń, mają jednak odrębną aksjologię. Pojęcie „kresy", mocno nacechowane emocjonalnie i historycznie, zakłada „polonocentryczny" ogląd świata; „pogranicze" jest natomiast bardziej neutralne. Resentymenty kresowe zakreślają w zasadniczy sposób pole wartości i są mocno zakorzenione w tradycji kulturowej i literackiej. Ich nacechowanie wiąże się z szczególną, wytworzoną w aurze romantycznej, konserwatywno-szlachecką wizją dawnych wschodnich obrzeży Rzeczypospolitej Obojga Narodów¹. Jednakże dopiero w wieku XX ugruntowały się wyraźne i trwające do dziś elementy mitów kresowych: wyobrażenie utraconej Arkadii („kraju lat dziecinnych"), obraz przestrzeni porzuconych i skazanych na zagładę, rzadziej — obszar zgodnego współżycia kultur i narodowości². Na tych podstawach kształtowały się zachowania obronne bądź restytucyjne. Często także wyzwalały się reakcje ksenofobijne. Stąd polonocentryczność kresowa utrwalała hierarchię etniczności; inne, niż polska, narodowości były jej podporządkowywane czy wręcz inkorporowane (kulturowo, społecznie, cywilizacyjnie, religijnie itp.). Nierzadko traktowano je jako „obce" lub wrogie „żywioły". Interpretacja posługująca się kategoriami „kresowymi" wymagała jednoznacznie „polskiej" optyki, a wszelkie próby neutralizacji tego pojęcia — jak dotąd — kończyły się niepowodzeniem.

¹    Zob. J. Kolbuszewski, Kresy, Wrocław 1995, zwł. rozdziały I, II; S. Uliasz, Literatura Kresów — kresy literatury, Rzeszów 1994; E. Czaplejewicz, Czym jest literatura kresowa? [w:] Kresy w literaturze, red. E. Czaplejewicz i E. Kasperski, Warszawa 19%, s. 7-73; B. Hadaczek, Kresy w literaturze polskiej. Studia i szkice, Gorzów Wielkopolski 1999, s. 9-53.

²    Por. S. Uliasz, op. cit., zwł. s. 27-29.

PI. Marii Cu

■