DSCN0778 (2)

VI WSTĘP

graca nad pgwieścią, stale uzupełnianie lektur historycznych trwa następnie przez cały rok łgOl i znaczną część roku 1902.

W marcu roku 1902 zawarł Żeromski umowę z firmą wydawniczą Gebethnera i Wolffa na druk powieści w odcinkach w warszawskim -Tygodniku Ilustrowanym", gdzie, też powieść ukazywała się od 7 czerwca 1902 r. do końca grudnia 1903 r.

Ż datą JI grudnia 1902 r. firma Gebethner i Wolff wydała pierwszy tom Popiołów dla prenumeratorów „Tygodnika Ilustrowanego”. Wiosną roku 1902 r. podjął pisarz — w towarzystwie szwagra Rafała Radziwiłowicza — większą podróż, której trasa prowadziła przez Wiedeń, północne Włochy, południe Francji i Korsykę. Ale w czasie całej tej podróży — jak to dokumentuje korespondencja z żoną — żył Popiołami, które — choć w znacznej części napisane — mocno go jednak dalej absorbowały. Robił uzupełnienia do nich. (W ten sposób wprowadził do nich rozdział Arcykapłan, wywiedziony z wrażeń doznanych podczas zwiedzania ogrodów w Villa Pallavicini koło Genui, i opowiadanie Ojrzyńskiego o statku potępionym^{1 2}.) Sprawdzał też topografię miejsc w powieści już opisanych na podstawie lektur.

Tak było np. z opisem walk w Mantui w rozdziale Mantua. Pisał w związku z tym w liście do żony.

Zdaje mi się, że Ci pisałem o odnalezieniu cmentarza za przedmieściem San Giorgjo Było to dla mnie jakby dobrym znakiem, że z-tylu bied, trudów, utrapień, upadków i znojów — może wypłynie mój utwór i upiększy nasze twarde życie czymś lepszym. Był to drobiazg, bo nic przecie z tego nie wyniknie, że znalazłem miejsca, które już opisałem na niewidziane, według pamiętników, ale uczuciowo — była to jakaś wygrana nad przeciwnościami. Zresztą rozdział o Sułkowskim zyska na tym oczywiście'*.

Przez cały rok 1903 trwają dalsze prace nad przepisywaniem, poprawianiem, doskonaleniem i uzupełnianiem utworu. Zachowane fragmenty rękopisu Popiołów w większej jeszcze mierze niż korespondencja z żoną świadczą, że pisarz po wielekroć kreślił, zmieniał, wprowadzał nowe słowa, zdania, całe rozdziały — że często jedno zdanie było przedmiotem wielokrotnych przekształceń". II XII 1903 r. pisał Żeromski do Miriama: „Już dawno skończyłem był tę powieść (tj. Popioły — I. M.) — ale nagłe pogorszenie stanu zdrowia przerwało mi przepisywanie do druku. Dopiero w Nałęczowie skończyłem tę ramotę i oddałem wydawcom”^{3 4}.

' W grudniu 1903 r. cała trzytomowa powieść została wydrukowana w wydawnictwie Gebethnera rwcrtffa z datą: 1904 r.

II. ŹRÓDŁA HISTORYCZNE „POPIOŁÓW”

W czerwcu 1904 r„ wkrótce po ukazaniu się powieści, pisał Żeromski do Miriama-Przesmyckiego:

Od lat blisko pięciu byłem wciąż zajęty zbieraniem materiałów do powieści Popioły. Siedząc w bibliotece, właziłem formalnie w coraz to nowe materiały, w coraz nowe kwestie i byłbym może wcale nie wybrnął

1

* Rozdziałów tych nie ma w brudnopisic rękopisu powieści znajdującym się w Bibliotece Narodowej, sygn. Akc. 12193 i Akc 12194.

2

List do Oktawii z dnia 24 IV 1902, Kał. s. 230.

3

Jan Parandowski na przykładzie pierwszych kilku zdań brudnopisu powieści pokazał, jak wielu różnorakim pracom, przeróbkom, zmianom, przestawieniom podlegał tekst utworu (w książce Alchemia słowa, Warszawa 1956). Z kolei Stanisław Pigoń, analizując brudnopisowy fragment opisu oceanu w powieści (w rozdziale Szlakiem cesarskim w tomie drugim w niniejszym wydaniu), pisał: „Podany dopiero co ustęp obejmuje (nie licząc spójników) 575 wyrazów, w tym przekreślonych jest 129 (22,4%) nie włączając na razie przekreślonego w całości dużego ustępu o 154 wyrazach — a wyrazów i ujęć określających nadpisanych jest 112 (19,5%)” (S. Pigoń, Rzeiha wyrazu Żeromskiego. Gra oceanu [w:] Z ogniw życia i literatury, Wrocław 1961, s. 359).

4

List do Zenona Przesmyckiego z dnia 11 XII 1903, Kai. s. 236.