DSCN0779 (2)

vtu WSTĘP

z okręgu, którym się opasywałem, gdyby nie choroba zeszłoroczna, która wszystko ucięła od razu. Utwór mój musiałem skończyć pobieżnie, nie tak jak chciałem. Końcowe ustępy pisałem po krwotoku, leżąc na wznak, bez możności ruchu Toteż owe miejsca mają wartość plwociny suchotnicze;

List ten — poza niezadowoleniem pisarza z dopiero co ukończonego dzieła — uprzytamnia ogrom materiałów historycznych, które zgromadzić musiał Żeromski do swojej powieści z końca XVIII i początku XIX wieku. Owo wtrącone zdanie — „właziłem formalnie w coraz to nowe materiały, w coraz nowe kwestie” — historycy i historycy literatury „rozpisują” po dziś dzień na wiele dziesiątków tomów pamiętników, dzienników, listów, przewodników po opisywanych krajach i miastach, dzieł geograficznych, herbarzy ^M. Historycy ustalają i wymieniają z nazwiska i tytułów około 85 pamiętników oraz około 60 źródeł inspiracji literackich, wśród .których na pierwszych miejscach sytuują się Pan Tadeusz Mickiewicza i Wojna i pokój Tołstoja ^,s.

¹³ List do Zenona Przesmyckiego z połowy czerwca 1904, Kai. s. 235—236.

'* Piszą na ten temat: August Grodzicki, Źródła historyczne „Popiołów"' Żeromskiego, Kraków 1935; Henryk Markiewicz, Spojrzenie na Żeromskiego [w:] Tradycje i rewizje, Kraków 1957; Jan L u -bicz-Pąchoński, Podstawa źródłowa i prawda historyczna w ,,Popiołach" Żeromskiego, Sprawozdania Komisji Nauk Historycznych Oddziału Krakowskiego PAN. 1965. Zarówno historycy literatury, jak historycy różnych orientacji i generacji zgodnie stwierdzają, że Popioły Odtwarzają historię wiernie, zgodnie z faktami i nawet ocenami późniejszych badaczy (jako przykłady służyć mogą opinie: Mariana K u k i e I a, Dzieje Polskiporozbiorowe. 1795- 1921, Paryż 1983, wyd. III, s. 122 i n. czy Aleksandra Achmatowicza, Posłowie do Popiołów, Warszawa 1983 t. III).

¹⁵ Piszą na ten temat: Stanisław Zabierowski, Twórca ,,Popiołów" wobec Mickiewicza [w:] Stefan Żeromski. W pięćdziesiątą rocznicę śmierci, Warszawa 1977; Eleonora Czuchnowa, „Wojna i pokój" a „Popioły”, „Prace Historycznoliterackie” t. 1, Katowice 1969; Eleonora Czuchnowa, Żeromski w szkole Turgieniewa, Zeszyty Naukowe Wyż-

Także wiele słowników i roczników czasopism z lat 1806—1809 **, które służyły pisarzowi-przy rekonstrukcji działań wojennych na ziemiach polskich.

Żeromski bowiem — przy nieistnieniu jeszcze wówczas całościowych opracowań historycznych — sam musiał gromadzić sobie materiał źródłowy, z którego tworzył obraz epoki i przebieg działań wojennych ¹⁷.

Ta olbrzymia erudycja, niezbędna przy pisaniu powieści historycznej tak szeroko zakrojonej jak Popioły, powieści, która miała ambicje odtworzenia wydarzeń zgodnie z prawdą historyczną, w wielu partiach ciąży utworowi.

Kreując fikcyjnych bohaterów pisarz dbał o to, aby działali oni wśród osób i zdarzeń rzeczywistych, historycznych. Praca powieściopisarza spotykać się tu musiała nieustannie z opartą na źródłach działalnością uczonego-historyka.

” Kolejne wydarzenia wojenne, więc kampanię włoska zr, 1897, hiszpańską z lat 1807—1808. woine na ziemiach polskich z lat

szej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach nr 34, Katowice 1967; Bazyli Białokozowicz, „ Wojna i pokój" Tołstoja a ,, Trylogia” Sienkiewicza i ,,Popioły’’ Żeromskiego [w:] Z dziejów wzajemnych polsko-rosyjskich związków literackich w XIX wieku, Warszawa 1971.

¹⁶    Żeromski korzystał m. in. z „Gazety Warszawskiej” i „Gazety Korespondenta Warszawskiego”, roczniki 1806 i 1807 oraz z „Gazety Krakowskiej”, roczniki 1796, 1797 i 1798 (informacja za: A. Ach-matowicz, op. cit.).

¹⁷    Pisarz — na co zwrócił uwagę Kazimierz Wyka — wyprzedzał „zwrot historiografii polskiej ku czasom porozbiorowym. Wszystkie podstawowe dzieła Askenazego dotyczące tych lat są późniejsze od Popiołów: Książe Józef Poniatowski — rok 1904, Łukasiński — 1908, Napoleon a Polska — 1918. Późniejsze są również prace Skałkowskiego — Jan Henryk Dąbrowski (1904), O kokardę Legionów (1912) czy Tokarza Ostatnie lata Hugona Kołłątaja (1905). Zanim jeszcze powstała szkoła Askenazego, historyk posiadał już w niej wybitnego i całkiem samodzielnego ucznia. Jego nazwisko — Stefan Żeromski” (K. Wyka, Żeromski jako pisarz historyczny [w:] Stefan Żeromski, Warszawa 1951, s. 167).