DSCN0818 (2)

LXXX1V

WSTĘP

Ojczyzna moja nie stąd wstawa czołem; Ja ciałem zza Eufratu,

A duchem sponad Chaosu się wziąłem, Czynsz płacę światu.

Naród mię żaden nie zbawił ni stworzył. Wieczność pamiętam przed wiekiem,

Klucz Dawidowy usta mi otworzył.

Rzym nazwał człekiem

Ale te właśnie „stopy”, tę podstawę i fundament narodowego życia, jaki stanowiła ziemia, Żeromski — wychowanek w równej mierze romantyzmu jak i pozytywizmu — ustawiał w centrum swojego rozumienia historii.

Popioły są pierwszym świadomym wyrazem tej postawy. Są one jak arcypoemat Mickiewicza — przede wszystkim z aj) i sem przeżycia przyrody ojczystej, jej piękna, jej wartości, jej chwały.

Tak jak terenem epopei narodowej, tj. Pana Tadeusza, była. Litwa, a ściśle rodzinna Nowogródczyzna Mickiewicza, która pod jego piórem stała się uosobieniem Ojczyzny — tak dla Żeromskiego była nią jego „prywatna”, mała Qj£zyzna*ojcewizna — Kielecczyzna Ziemia rodzinna żyła w pisarstwie Żeromskiego od początku; na niej toczyła się akcja pierwszych opowiadań i pierwszych powieści (Syzyfowych prac. Promienia, ważnej części Ludzi bezdomnych, w której Joasia jeździ na Kielecczyznę — by stamtąd, jak Anteusz, zaczerpnąć sił do dalszego życia). W Popiołach owa eksponowana już wcześniej rola krajobrazu została jeszcze wzmocniona, uwyraźniona.

Popioły to powieść o Polsce szlacheckiej, bytującej wśród natury! Jej bohaterowie większośiTzycia spędzają — jak bohaterowie Mickiewiczowskiego Pana Tadeusza — na wsi, wśród pól i lasów. Część z nich żyje wyłącznie wśród nich; świadomie i demonstracyjnie czyni tak stary pan Nardzewski w Wyr-

C. K. Norwid, Moja ojczyzna, w. 1—4, 9—16.

wach. Piotr Olbromski w Wygnance, Szczepan Nekanda-Trepka w Olszynie i Stokiosach.

Ci obywatele niegdyś wolnej Polski, przegrawszy walkę o nią (a wszyscy wymienieni wyżej, jak to sygnalizują — ogólne z racji cenzury — napomknienia, byli czynnymi uczestnikami zmagań

0    zachowanie niepodległości kraju), zaszywają się w głuszy własnych wsi, aby jnie musieć stykać się z ..historią" czynioną przez zaborców. Wieś w ich życiu jest ucieczką, jest, co podkreśla nazwa wsi Piotra OTBróriiskiego, wygnaniem z wielkiej ojczyzny

—    Polski — w wiejską prywainaść Wygnanki. Wyrw czy Olszyny. Ale ten szlachecko-wiejski styl „życia-trwania” jest tylko jednym

1    nie najważniejszym ze sposobów istnienia przyrody w dziele. Zwłaszcza że sposób widzenia, sposób zapisywania przyrody daleki jest w Popiołach od kategorii, w jakich przeżywali ją ludzie schyłku XVIII i początków XIX wieku, więc zarówno od sentymentalizmu, rodem z Jana Jakuba Rousseau, jak i od tradycji klasycystycznych, zrealizowanych w Ziemiaństwie polskim Koź-miana, w którym — jak szydził Mickiewicz — było „tysiąc wierszy o sadzeniu grochu” ^so.

Przyroda jest w Popiołach — tak jak w Panu Tadeuszu

—    u oso bienięm_ polskości, jej rdzeniem. Jej przeżyci e^-Je s t pisarskim, pfzepnszezonyrn^ wzez fikr świadomości bohaterów/przeżyciem polskoścj. Tej szczególnej funkcji w utworze służy sposób przedstawienia natury.

Żeromski — odwołując się od samego początku do tradycji romantycznej — wprowadził do utworu naturę neoromantyczną. Więc naturę, która — zgodnie z wyobrażeniami modernistów

—    wyrażała stany duszy bohaterów lub wręcz autora. Naturę tę zapisał językiem nacechowanym emocjonalnie, tak samo jak w opowiadaniach, których akcja toczyła się współcześnie, czy w Ludziach bezdomnych. Jeśli bohaterowie Popiołów mówią różnymi językami, uzgodnionymi z normą kulturową osiemna-

M

A. Mickiewicza, Dziady. Część III, sc. VII, w. 38.