DSCN0807 (2)

LXIV WSTĘP

Nie ulega wątpliwości, że późniejszy autor dramatu o Sułkowskim opowiadał się — i to całym swoim życiem i twórczością — po stronie tych, którzy jak adiutant Napoleona biorą udział w tworzeniu owego „czynu” narodowowyzwoleńczego, bo tak konkretyzuje Żeromski teoretyczny problemat epoki.

Słowa Gintułta, wypowiedziane w dyskusji z Sułkowskim („Ja stoję sobie z boku i patrzę na świat jak na piękna opere’^>. 1, 295) — będące kwintesencją estetyczno-spektatorskiego stosunku do życia — nie znajdowały w Żeromskim nigdy orędownika. Ale wielkość Żeromskiego-pisarza na tym m. in. polega, że na równych prawach dopuszcza do głosu różne racie, także tych, z którymi ~się nie zgadza, tych, w których zdanie wątpi. (Nb. wygląda na to, że racje Sułkowskiego przekonały Gintułta, skoro widzimygo następnie wśród polskich żołnierzy Napoleona, bro-niącycn3antui (oraz wśród walczących pod Sandomierzem z Austriakami.)

W rozmowie z Sułkowskim Gintułt występuję jako przeciwnik wszelkiego gwałtu wojennego i rewolucyjnego. Mówi on, że „zamordowanie wpośród tłumu jednego człowieka wskutek tego, że był złym zwierzchnikiem, tyranem, zdziercą, oszustem, jest większym stokroć złem niż jego tyrania, zdzierstwo i oszustwo. A ze złego, które jest większe niż poprzednie, dobro wykwitnąć i nie może” (1, 285). Na pytanie Sułkowskiego-rewolucjonisty, jak \ walczyć ze złem tyranii, nie niszcząc ludzi, którzy je czynią,

| Gintułt odpowiada: „Bardzo to niedaleki wróg. Należy poszukać go w samym sobie” (1, 286).

Walka o jakość wewnętrzna człowieka, o przezwyciężenie zła w sobie, walka o siebie doskonałego wyłożona tu zostaje jak ~w„DOgrŻdnrei wielkiej powieści Żeromskiego, tj w ludziacjt bezdomnych — jako naczelne zadanie człowieka. Jen romantycz-no-etyczny wątek przemiany świata przez przeobrażenie duszy człowieka splata się w mysiemu Gintułta z inspiracjami wielu filozofów. Ale realizuje go książę przez udział w ruchu wolno-mularskim. Ruchu, który na innej drodze niż rewolucja stawiał

sobie za cel doskonalenie świata. Metodą do tego celu prowadzącą miał być rozwój osobowości człowieka i powszechne zbratanie ludzi. Hasła 'Wolności, równości i braterstwa oraz walka z fanatyzmem F nietolerancją religijną były w ma.sone-rii silnieakcentowane, choć zupełnie inaczej nFT w rewolucji wyobrażano sobie ich realizację: na drodze samodoskonalenia i się jednostek. Stawiano sobie też za cel humanitaryzację stosunków międzyludzkich^4ł. W początkach wieku XIX - aż po Wiosnę Ludów — w wolnomularstwie brano też czynny udział w wysiłkach narodowowyzwoleńczych. Wiadomo, że do lóż masońskich należało wielu oświeconych i działających na rzecz postępu Polaków, m. in. królowie Stanisław Leszczyński i Stanisław August Poniatowski oraz wielu działaczy Sejmu Czteroletniego przygotowujących Konstytucję Trzeciego Maja. I że w tym samym duchu działało wolnomularstwo w Polsce na początku wieku XIX. W r. 1819 Walerian Łukasiński założył nawet Wolnomularstwo Narodowe. Żeromski, wprowadzając do Popiołów wątek wolnomularstwa, chciał zwrócić uwagę na kilka spraw.

Biografowie wskazują, że całkiem po prostu miał pod ręką arcyinteresujący materiał do tajemniczego i nieznanego w Polsce tematu: wolnomularzami byli w bliskim otoczeniu pisarza brat Oktawii — dr Rafa! RadzTwiłłówicż oraz Stanisław Stempowski; z obydwoma tymi niezwykłymi ludźmi pisarz był zaprzyjaźniony. Dawał ten wątek możliwość czysto poznawczą; ukazania nie

I znanego oblicza początków wieku, a w nim ruchu tajemniczego, „wyklętego” przez prawicę i lewicę, przez Kościół i marksizm zwyczajnie a bezpardonowo oczernianego jako „farmazoristwo”. / Nie bez znaczenia mógł być w warunkach cenzury także i fakt, że j można było pokazać działalność ukrytą, podziemną, konspiracyjną. Jednocześnie pozwalał on na wprowadzenie problematyki j

⁴¹ Por. Stanisław Z a 1 ę s k i, O musonu w Polsce od r. 1742 do 1822, Kraków 1899. Na pracy tej oparł się Żeromski w kreśleniu idei, a zwłaszcza obrządków wolnomularskich.

I 5 BN f 289 (S, Żeromski: Popioły)