DSCN0812 (2)

■

kaJuaM

WSTĘP

lxxxv

równi z „urodzonymi” i posiadającymi — zwykli chłopi oraz nie posiadająca drobnoszlachecka gołota (z takich jest Ojrzyński herbu Syriusz). Michcik usiłował będzie zasady egalitaryzmu społecznego, którymi nasiąkł w armii Kościuszkowskiej, realizować w życiu cywilnym, co skończy się okrutną sceną batożenia go w Wygnance, po śmierci Piotra.

Gajkoś, niejako przejmując sztafetę pokoleń, wypowiada te same aspiracje ludu w armii Napoleona. Jak Michcik z Naczelnikiem oraz z Piotrem Olbromskim, tak Gajkoś z Cesarzem wiąże nadzieje na nowy demokratyczny porządek świata, porządek, w którym niepodległość złączona jest ściśle z wolnością społeczną podstawowych warstw narodu. Przez te postacie realizuje Żeromski wypowiadaną wcześniej (w opowiadaniach) i później (w okresie rewolucji) myśl, że niepodległość Polski dokonać się może jedynie przez walkę całego narodu, wszystkich jego klas społecznych.

f O bohaterkach kobietach trudno w ogóle mówić; istnieją one /wyłącznie w widzeniu i odczuciu męskich bohaterów powieści, na ogół jako przedmiot męskiego pożądania. Odrobiną samodzielności psychicznej obdarzona została właściwie tylko Zofka — sio-Istra Rafała.

Generalnie postacie dalszego planu dzielą się w Popiołach '• na dwa rodzaje: postacie fikcyjne, wykreowane, tak jak i główni I bohaterowie powieści, w wyobraźni autora oraz postacie historyczne. wprowadzone na jej karty z dziejów, z życia ów-* czesnego.

Postacie historyczne rysowane są z reguły .szkicowo, grubą kreską. Ukazywane są w jakimś jednym momencie swego rzeczywistego działania. Z reguły przy tym przedstawiane są poprzez widzenie któregoś z bohaterów fikcyjnych. Tak jest w przypadku generała Dąbrowskiego czy Sułkowskiego przedstawionych w scenach rozmowy z Gintułtem, tak w stosunku do generała Sokolnickiego w bitwie pod Raszynem, kiedy to Rafał adiu-tantuje generałowi. Fikcyjni bohaterowie powieści przekazują

czytelnikowi, niejako ,.zauważają” pewną ilość cech owych postaci historycznych lub zgoła słuchają ich wypowiedzi, zgodnych z ich autentycznymi poglądami. Tak jest w przypadku charakterystyki gen. Dąbrowskiego, którego zewnętrzność oraz sposób mówienia postrzega Gintułt. Tak w odniesieniu do Sokolnic-kiego, którego widzimy oczyma Rafała. Jest w Popiołach nadto przywołana i wymieniona ogromna ilość nazwisk rzeczywistych postaci, które działały w wojnach napoleońskich. Z opisów bitew i działań wojennych, jak z podręcznika historii czy reportażu historycznego, dowiedzieć się tedy można, jakie jednostki i jacy generałowie i oficerowie brali udział w poszczególnych akcjach wojskowych.

IX. SYMBOL NACZELNY „POPIOŁÓW ⁵¹

Słowo „popiół” w różnych jego odmianach („popielisko”, „popielaty”) należy do ulubionych słów pisarza i zjawia się często w różnych jego utworach. W Popiołach słowo to osiąga „awans", przechodząc do tytułu powieści, a równocześnie użycie jego ulega w tekście tejże powieści zagęszczeniu. Powtarza się ono tam mianowicie poza tytułem — 23 razy. Używane jest przy tym częściowo we właściwym swoim konkret -" njm znaczeniu, ma jednak wyraźną tendencję do przejścia w sferę metafizycznej symboliki, jak tego dowodzi już sam tytuł powieści⁵².

Jerzy Paszek, wychodząc od przywołanych tu uwag Stefana Baleya, poddaje analizie te fragmenty Popiołów, w których słowo tytułowe się pojawia. Przeprowadza też wywód, w którym uprzytamnia, że metaforyczne znaczenie słowa „popiół” występowało

⁵¹    Tytuł tego rozdziału oraz wiele istotnych ustaleń — o czym niżej — powtarzam za pracą Jerzego Paszka pt. Symbol naczelny ,,Popiołów", „Pamiętnik Literacki” 1971, z. 3.

⁵²    Stefan B a I e y, Osobowość twórcza Żeromskiego, Warszawa 1936, s. 33.