DSCN0816 (2)

LXXX WSTĘP

Żeromski pisząc swoją wielką powieść o marazmie kraju po utracie bytu państwowego i o zrywie niepodległościowym pierwszej generacji porozbiorowej, generacji wyrosłej z popiołów, zarówno w tytule jak i w podtrzymujących i wykładających tytułową ideę wątkach mitologicznych i obrazowych, jak w orężnych poczynaniach głównych bohaterów — wskazuje na współistnienie śmierci i życia, popiołów i iskier w nim. Tworzy wartość symboliczną, która z natury swej jest wieloznaczna i antytetyczna, zawierająca różne, w tym także przeciwstawne treści: popiołu i ognia.

Pozytywną, optymistyczną treść tego symbolu wydobywają obydwa człony zakończenia powieści (bo zakończenie powieści ma charakter wyraźnie dwuczłonowy), zarówno ten jego człon, który przynosi obraz domu dźwiganego z popiołów przez Rafała, jak i ten, który — w ostatnim rozdziale powieści — pokazuje obydwu bohaterów jako żołnierzy wielkiej wojny roku 1812. Tej samej, którą jako znak dążności narodu do niepodległości opiewał Mickiewicz w Panu Tadeuszu.

X. „POPIOŁY” JAKO EPOS KRAJOBRAZU NARODOWEGO

I „Ogary poszły w las” — tym zdaniem-hasłem otwiera i Żeromski Popioły ^5T. Hasło prowadzi wprost do Pana Tadeusza, I do księgi czwartej arcypoematu zatytułowanej Dyplomatyka i ło-I wy, w której — wraz z młodym bohaterem panem Tadeuszem czytelnik dowiaduje się, że „Ogary wpadły w otchłań lasu”

" Jan Parandowski przypuszczał, że zdanie to pierwotnie nie otwierało powieści (Alchemia stówa. Warszawa 1956, s. 262--264). Zbigniew Goliński wysunął trafniejszą hipotezę o incipicie Popiołów (por. J. Paszek, Tekst i styl ..Popiołów", Wrocław 1992, s. 25-—26), wedle której zdanie to zawsze było na początku utworu.

” Pan Tadeusz, księga czwarta, w. 577.

Po tym informacyjnym zdaniu następuje u Mickiewicza wspaniały opis puszczy. Opis, o którego funkcji napisano wiele w iruc-kiewiczologii. Opis, w którym główny bohater młody szlachcic, dopiero co przybyły na wieś, staje się medium doznającym potęgi puszczy. Żeromski ów chwyt komjpozycyjno-arjystyczny powtarza. Jego młody bohater Rafał - tak samo jak bohater Pana Tadeusza — chłonie świeżo przed nim otwarty świat puszczy. W polowaniu — tej arcyzabawie szlacheckiej — nie sprawdza się. (Zwierz puszczański w obydwu przypadkach, i u Mickiewicza i u Żeromskiego, dostaje się starszym, doświadczonym myśliwym.)

Żeromski, przywołując owo zdanie-hasło i sytuację młodego bohatera, ustanawia od pierwszego zdania i pierwszej sceny powieści system świadomych odwołań i paraleiizmów. Sytuuje swoje dzieło jako kontynuację, aluzję i nawiązanie do arcypoematu Mickiewicza. Arcypoematu funkcjonującego w świadomości narodowej jako epos narodowy. Za pomocą tego właśnie chwytu nawiązującego łączność z arcypoematem pisarz wprowadza czytelnika od razu w samo centrum utworu. Utworu, który przez to odwołanie określa się jako dzieło, które — jak kiedyś Pan Tadeusz — ma ambicje ogarnięcia całości narodowego losu w ważnym, przełomowym momenciehistorii, w momencie pier ws.z>jcJl~ walk narddowowyswełeticryełi. Tego samego momentu, który jako punkt graniczny historii Polski eksponował twórca Pana Tadeusza. (Nb. we dworze starego szlachciury pana Nar-dzewskiego podjęty zostanie przez Żeromskiego — i to podjęty krytycznie - także inny, społeczny wątek arcypoematu, tj. sprawa konfliktu szlachecko-chłopskiego, o czym jednak mowa jest w innym miejscu.)

Z przedstawieniem historii — o czym piszę w rozdziale W kleszczach cenzury — miał Żeromski olbrzymie trudności. Dlatego zapewne, ale niewątpliwi^ także ze względu na zarysowaną w utworze koncepcję historii, na pierwszym planie swoich pisar-6 BN I 289 (S £erom«k i Popioły