DSCN1804 (6)

1.1.1. Geneza ikonografii Niepokalanego Poczęcia Niewiasta apokaliptyczna

Pisząc o genezie tematu Niepokalanego Poczęcia w sztuce nowożytnej trz_e. ha się odwołać do zabytków wcześniejszych, gdyż jego początki tkwią w śrel niowiecznych fwizerunkach Niewiasty apokaliptycznej, inspirowanych frag. mentem z Objawienia św. Jana (Ap 12,1). Symbole towarzyszące „odzianej w słońce Niewieście": półksiężyc, korona z dwunastu gwiazd, słońce i smok, zastąpiony później przeż węża, weszły na stałe do ikonografii Immaculaty i są jej atrybutami we wszystkich typach przedstawień — od Matki Bożej na półksiężycu i kompozycji ze św. Anną i Joachimem — do wyobrażeń idei! nychą

| W egzegezie wczesnochrześcijańskiej identyfikowano apokaliptyczną Niewiastę z Kościołem® lub, za św. Augustynem i Kasjodorem, przyjmowano podwójną interpretację, według której była ona figurą i Kościoła, i Maryi®. Pogląd ten utrzymał się również w średniowieczu, w pismach św. Bernarda z Clairvaux, Ruperta z Deutz, Alkuina i innych teologów⁴. W plastyce — już w miniaturach hiszpańskich z XI i XII wieku ilustrowano obydwa epizody, w których występowała Niewiasta, przedstawiając ją ze słońcem na piersi, księżycem pod stopami i gwiazdami nad głową 'lub jako postać skrzydlatą, uciekającą przed smokiem⁸. \

I Kwatera ołtarza z Mikuszowic (ok. 1470 r., Kraków, Muzeum Narodowe)*, śląska tablica ze skrzydła ołtarza Mistrza Pasji (1512 r., Poznań, katedra)⁷ i obraz Hansa Suessa von Kulmbach Wizja na Patmos z¹ namalowanego w 1516 r. w Krakowie cyklu z legendą św. Jana Ewangelisty (il. I)⁸ odpowiadają słowom:

graphie de l'arl chretien, t. 2. Iconographie de la Bibie, II Nouveau Testament, Paris 1957,- E. G u 1 d a n a, Eva und Maria. Etnę Anthithese ais Bildmotiv, Graz-Koln 1966 i J. B. K n i p p i n g a, Iconography ol the Counter Reformation In tbe Netherlands, t. 2, Lciden 1974. Pozycje dotyczące wyłącznie ikonografii Niepokalanej to książki A. M. Lepie iera, UImmaculće Conceptlon dans l'Arl et T Iconographie, Spa 1956 i M. Levi d'Ancona, The Iconography ol the Immaculate Conception In the Middle Ages and Early Renaissance, Monographs on Archeology and PIne Arts Sponsored by the College Art Associatlon ol America, 1957. Istnieją ponadto artykuły P. Eicha, Empfangnis Maria, unbellecte, w: Reallexfkon zur deutschen Kunstgeschichte, t. 5, Stuttgart 1959 i J. Fo u r n6 e, Immaculata Conceptlo, w: LChI, t. 3; praca Fournee, Iconographie de Tlmmaculee Conceptlon au Moyen-dge et a la Renaissance, Paris 1953, a także opracowania wcześniejsze: J. B. Mało    Ne de Tlmmaculee Conceptlon de la

Tres Saint e V ierge Marie, Bruxell^^^U^^^^jf a x c - W e r 1 y, V Iconographie de Tlmmaculee Conception dupuis    yćc/e jusqu'a la fln du XVI, Moutiers

I Malarstwo, .ńtPod red. E arszawa 1983, s. Sztuka Krakowa

Plena. Studia teo' l/o.

Ii n i a r s ki rens, ojSM I D o b iJTp.

jściele św. Flona I izja na Patmo^c-emleckle, we*•' ie, Warszav

I Sztuk ^KSw' Jród

■r

Niewiasta w słońce obleczona,

1 księżyc pod jej stopami,

a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu." (Ap 12,lj⁵

Drzeworyt do Biblii Jana Leopolity, tzw. Szarienbeigerowskiej, wydanej w Krakowie w 1516 r. (Biblioteka Narodowa, WAT. 238, G.31.021, ii. 2) stanowi plastyczną interpretacją drugiej sceny z apokaliptyczną Niewiastą — ucieczki przed smokiem:

„1 dano Niewieście dwa skrzydła orła wielkiego, by na pustynię leciała do swojego miejsca, gdzie jest żywiona przez czas i czasy i połowę czasu, z dala od węża.

A wąż za Niewiastą wypuścił z gardzieli wodę jak rzekę,

żeby ją rzeka uniosła." (Ap 12,14-15)

Na rycinie tej, oprócz Niewiasty, czyhającego na nią smoka i aniołów, unoszących jej Syna do Boga (Ap 12,5), umieszczono wśród chmur jeden z symboli Arką Przymierza^{1 2 3}, o której jest także mowa w Apokalipsie

Matka Boża na półksiężycu

Temat uskrzydlonej Niewiasty apokaliptycznej podejmowany bywał w sztuce europejskiej m.in. w grafice, przez Diirera^{4 5 6} i Jeana Duveta (1561 r.)‘^s, a także przez Rubensa (obraz w Starej Pinakotece w Monachium, ok. 1624 r.)¹*. Jednak na wykształcenie się ikonografii Niepokalanej zasadniczy wpływ miał epizod pierwszy. Z tej części przedstawień, Zj-których znikł św. Jan, oglądający w swej wizji Niewiastę, wyodrębnił się'wizerunek Matki Bożej na półksiężycu^{7 8}. Za pierwszy znany przykład tego tematu uważa Panofsky miniaturę na karcie dedykacyjnej Godzinek Marszalka Boucicaut, powstałych w Paryżu ok. 1400 r. (Paryż, Musśe Jacquemart-Andrś)⁹. Podobne, popularne zwłaszcza w grafice XV stulecia, przedstawienia Niewiasty apokaliptycznej w pół-postaci, na sierpie księżyca, aureoli słonecznej i z gwiazdami wokół głowy, niekiedy uzupełnione napisem: Concepta sine peccato, były pierwszymi kompozycjami symbolizującymi Niepokalane Poczęcie Maryi³. Taka właśnie Madonna z Dzieciątkiem pojawiła się na miniaturach w Mszale Erazma Ciołku (1513-1518 r.)^,ł i w Liber Evangeliorum z 1534 r. (Kraków, Archiwum Kapi-

1

I    Cytaty z Pisma Świętego wg Biblii Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego

2

Testamentu, Poznań 1965.

3

Lepicier, op. cit., s. 31; Winiarski, op. cit., s. 40.

4

   L ć p i c i e r, op. cit., il. s. 22.

5

^a M. VIoberg, La Vlerge et TBnlant dans 1‘art Iranęals, Grenoble 1954, il. 294.

¹⁰    G u 1 d a n, op. cit., IL 123.

¹⁴ V1 o b e r g, op. cit., s. 292. F o n r o b e r t, op. cit., szp. 148.

6

E Panofsky, Early Netherlandlsh Palntlng, Cambridge Mass. 1953, s. 55-56, il. 64; J. Białostocki, Malarstwo niderlandzkie w zbiorach polskich 1450 -1550.

7

Katalog wystawy, Warszawa 1960, s. 57.

8

p Małe II, s. 210-211; Lśpicier, op. cit., s. 17-18.

9

¹¹    Dobrowolski, op. cit., s. 277; F. Kopera, Dzieje malarstwa w Polsce, t. 2. Warszawa br. r., il. 26.