DSCN1829 (5)

Dominik Kochanowski nie był jedynym, który opatrzy! swe dzieło HH giczne sztychowanym frontispisem. Postąpił tak również Antoni Węgrzy_a°j| wicz (1657- 1721), kaznodzieja mariologiczny, franciszkanin-reformata z klą_s!’f toru św. Kazimierza w Krakowie'⁴. Jego Alphabelum Immaculatae Coticep. tionis SS. Virginis Mariae — zbiór kazań wydany tamże w 1710 roku, otwier.l rycina według pomysłu i rysunku autora, wykonana przez Jana Tscherningjf (1650 - 1732), miedziorytnika z Brzegu".

Na wysokim cokole z tytułem dzieła (ił. 87) Węgrzynowicz umieścił Mj. donnę w nimbie z gwiazd, depczącą sierp księżyca i głowę węża; lilia w k ręku rozkwita w promieniach Ducha Sw. Putto stojące obok na obłoku wskj. żuje widniejący na niebie krzyż — zapowiedź i symbol Odkupienia.

Postument z postacią Niepokalanej otaczają cztery kolumny, na których znaleźli się czterej teologowie: Duns Szkot, św. Ildefons, św. Anzelm i Alek. sander z Hales. Na trzonach kolumn zawieszono rzeźbione kartusze z ułożonymi według alfabetu tytułami 21 rozdziałów — alegorycznych kazań maryj. nych.

Węgrzynowicz wyszukał w Piśmie św. słowa zaczynające się od kolejnych liter alfabetu i, zestawiwszy je z odpowiednimi określeniami, odniósł do Maryi, aby w ten sposób podkreślić jej zadziwiającą wolność od grzechu pierwo-rodnego. Tytuły te są następujące: Arbor sine verme (Drzewo bez robaka), Balsamum sine mixtura (Balsam bez zmieszania), Columba sine łelle (Gołębica bez gniewu), Domus sine mina (Dom bez zniszczenia), Eva sine vae (Ewa bet „biada"), Facies sine ruga (Oblicze bez zmarszczki), Gianum sine palea (Ziarno bez plew), Hoitus sine urtica (Ogród bez pokrzywy), Imago sine naevo (Obraz bez znamienia), Luna sine eclipsi (Księżyc bez zaćmienia), Marę sine sal-sedine (Morze bez słonego smaku), Navis sine naulragio (Statek bez rozbicia), Ovis sine errore (Owca bez zbłąkania), Prima sine secunda (Pierwsza bez drugiej), Ouies sine taedio (Spoczynek bez nudy), Rosa sine spina (Róża bez kolców), Speculum sine macula (Zwierciadło bez skazy), Thronus sine hortote (Tron bez lęku), Vinea sine labrusca (Winnica bez dziczek), Xenium sine de-łeclu (Podarunek bez braku). Ostatni kartusz z tytułem: Zabulon sine tribulo (Ziemia Zabulona bez daniny, Iz 8,23) trzyma siedzące przed postumentem Niepokalanej putto.

Węgrzynowicz skomponował w swym zbiorze kazań własną litanię maryjną. Otoczenie Madonny na frontispisie alegorycznymi tytułami jest też ideowo bliskie przedstawieniom Tota pulchra. Użyto tu nawet niektórych występujących na tamtych wizerunkach symboli: róży, zwierciadła, księżyca.

Rycina z Alphabelum... posłużyła następnie za wzór dla malarza wykonującego obraz znajdujący się w klasztorze Bernardynów w Kalwarii Zebrzydow-

Bracha, op. cit., s. 475,- J. Pasiecznik, Kościół 1 klasztor Relormalfa w Krakowie, Kraków 1978, s. 121. Węgrzynowicz był autorem 150 kazań maryjnyck (M. Brzozowski, Teoria kaznodziejstwa, wiek XVI—XVIII, w: M. Rechowicz (rei.) Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. 2. Lublin 1975, s. 409). Zawarł je w następujących zbiorach: Melodia iw. Kazimierza, Lwów 1704; Kazań niedzielnych księga pian sza, Kraków 1708; Alphabelum Immaculatae Conceptlonis (...), Cracoviae 1710; GoĄ Baranka Apokaliptycznego, Kraków 1711; Kazań niedzielnych księga wtóra, Częstochowa 1713; Syllabus Marianus (...), Leopoli 1717 (M. Błażkiewicz, Szkoła itat ciszkańska, w: Dzieje teologii..., op. cit., s. 307 - 8; A. Jougan, X. Antoni Węgriy-nowicz jako kaznodzieja mariologiczny, Przegląd Kościelny VIII, 1905, s. 188-9).

"A Więcek, Graiika śląska XVII i XVIII wieku, Opole 1962, s. 11; tenift Dawid i Jan Tscherningowie oraz Ich ryciny o polskiej tematyce, Biuletyn Histor-Sztuki XVIII, 1956, nr 4, s. 496 - 501. O rycinie w Alphabelum... wspomina Lópiciei op. cit., s. 365, jednak jej nie objaśnia, a jedynie nazywa zbiór Węgrzynowicza „dzi*-nym".

skiej (XVIII w.)'⁶. Została tu zachowana zasadnicza koncepcja Węgrzynowicza, choć zmniejszono liczbę kartuszy na kolumnach i zmieniono nieco formę cokołu. Niepokalanej dodano pod stopami kulę ziemską, a na kapitelach kolumn pozostawiono tylko biskupów: św. Ildefonsa i Anzelma. Dwaj inni duchowni klęczą, adorując unoszącą się ponad nimi Matkę Bożą (il. 88).

Jeszcze dalej w konstruowaniu układu swych dzieł w oparciu o alfabet poszedł Węgrzynowicz w kolejnym, wydanym we Lwowie w 1717 roku, zbiorze kazań Syllabus Marianus, który nie jest już poświęcony wyłącznie Niepokalanemu Poczęciu, a stanowi „encyklopedyczne zestawienie przymiotów, cnót, przywilejów i tytułów NMP"^,,. Tym razem autor posługując się pięcioma samogłoskami i wykorzystując ich kombinacje z poszczególnymi literami alfabetu, ułożył według tego klucza w odpowiedniej kolejności 70 kazań. Tytuły ich brzmią na przykład tak: Basis universi (Podstawa świata), Beatitudo bea-torum (Błogosławieństwo błogosławionych), Bibliotheca Ecclesiae Dei (Biblioteka Kościoła Bożego), Botius teirae promissionis (Winne grono ziemi obiecanej), Bulla auiea praedestinatorum (Złota bulla przeznaczonych do chwały).

Syllabus Marianus ma na frontispisie rycinę wykonaną także przez Jana Tscherninga, według projektu Węgrzynowicza (il. 89). Przedstawiono tu Niepokalaną jako Matkę Boską Zwycięską, siedzącą wraz z Dzieciątkiem na obłoku na tle zawieszonej między dwiema palmami kotary. Maryja trzyma stopę na głowie węża, a Jezus godzi weń krzyżem. Z gałęzi palm zwieszają się połączone wstęgami medaliony, na których wypisano tytuły kazań Syllabusa.

Kazania te były zapewne w XVIII wieku dobrze znane, a wizerunek Niepokalanej stał się nawet rodzajem „atrybutu" ich autora. Na portrecie Węgrzynowicza znajdującym się w krakowskim klasztorze Reformatów (XVIII w.)'^s namalowano kaznodzieję w jego pracowni. Obok niego widać tu stojący na stole niewielki obrazek Maryi depczącej kulę ziemską i węża.

1.3.3. Dysputa o Niepokalanym Poczęciu

Ryciny „franciszkańskie" prezentowały zwykle rzeczywistych obrońców Immaculatae Conceptionis — Dunsa Szkota, Lulla i innych. Umieszczano na nich jednak także tych teologów, którzy nigdy nie opowiadali się wyraźnie za wolnością Maryi od grzechu pierworodnego lub wręcz taki pogląd zwalczali Sw. Bonawentura, występujący na frontispisie rozprawy Kochanowskiego, byt, obok św. Tomasza z Akwinu, jednym z przeciwników tezy o Niepokalanym Poczęciu⁰⁰. Również św. Anzelm, benedyktyn, biskup Canterbury (1033-1109), stojący na jednej z kolumn na karcie tytułowej Alphabelum... Węgrzynowicza, twierdził, że Maryja podlegała grzechowi pierworodnemu, a tylko Chrystus pozostał od niego wolny⁷⁰. Jednak już od XIII wieku św. Anzelma uważano często jednego z głównych obrońców Niepokalanego Poczęcia⁷¹. Stało się tak na skutek przypisania mu rozprawy, której autorem był Eadmer of Clare⁷⁷, a także legendy, która weszła do niektórych wersji zbioru Jakuba de Voragine i była uważana za dzieło św. Anzelma⁷⁵.

;> Karta inwentaryzacyjna w ODZ — A. Fronczak. ⁿ Jougan, op. cit., s. 194.

⁵⁵ Pasiecznik, op. cit., s. 121, il. 34.

** Domański, op. cit., s. 214.

⁷⁵ Ibid., L e v i d'A n c o n a, op. cii., s. 8.

⁷¹ Ibid., przyp. 9 na s. 8.

⁷⁵ Ibid., przyp. 11 na s. 8.

⁷⁵ Ibid., s. 12. Legend a ta głosiła, że opat Ramsgale, Helsinus modlił się do NMP,

79