DSCN1830 (5)

Podobnie, jak ze iw. Anzelmem, stało się z Ojcami Kościoła — św. Ambr^ iym fok. 340-397), św. Augustynem (354 - 430), św. Hieronimem (f 419) i _pj pieżem św. Grzegorzem Wielkim (540 - 604). Żaden z nich nie pisał o Niep„, kalanym Poczęciu⁷⁴. Sw. Ambroży twierdził jedynie, iż Maryja była „dziew;, cą wolną dzięki łasce od wszelkiej zmazy grzechowej"⁷⁸, nie używając, j_aj zresztą i pozostali, terminu Immaculata Conceptio. Ojcowie podkreślali bez. grzeszność życia Maryi, nie wypowiadając się w sprawie jej poczęcia⁷*. Jednaj zwolennicy tezy o wolności Matki Bożej od grzechu pierworodnego cytowaij ich poglądy, odpowiednio je interpretując, wówczas, gdy chcieli udowodnię że tezą tę znano i broniono jej już w początkach istnienia Kościoła⁷⁷. Czynił

tak np. w XV wieku Jan Gerson⁷*, a w XVI — Jodocus Clichtove, autor wy. danego w 1513 r. traktatu De puritate Conceptionis Beatae Mariae Virginis’\ Analogiczne zjawiska zachodziły równolegle w sztuce. W XVI stuleciu z_a. częły pojawiać się takie przedstawienia, na których obecni byli Ojcowie i Dok. torowie Kościoła z księgami lub zwojami pergaminu w rękach, dyskutujący o wolności Matki Bożej od grzechu pierworodnego; kompozycje te określa sie mianem „Dysputy o Niepokalanym Poczęciu"^{1 2 3 4 5 6 7 8}. Temat ten był w XVI i XV]| wieku dość popularny we Włoszech^{9 10 11 12 13 14 15}, występował także w Hiszpanii⁰ a w XVIII stuleciu sporadycznie — w Polsce. Pewne cechy Dysputy wykazuje wspomniana rycina z Alphabelum... Węgrzynowicza, mimo że Ojcowie Kościo. ła tam nie występują. Natomiast obraz z k. XVIII w. w Słupi¹⁶ całkowicie już

odpowiada idei takich wizerunków (il. 9Ó). Niepokalana, wskazywana przez Jana Chrzciciela, siedzi na obłokach otoczona przez apostołów ze św. Piotrem na czele i przez święte niewiasty. Towarzyszą jej także św. Joachim i Józef. Bezpośrednio pod Maryją znalazł się Adam, a Ewa wznosi w górę jabłko dłonią oplecioną przez węża. W tłumie świętych widać Mojżesza i proroków sta-rotestamentowych, Trzech Króli, św. Łukasza Ewangelistę, ś$. Barbarę, Katarzynę i Urszulę, zakonnice i zakonników. Taka adoracja Matki Bożej przez Wszystkich Świętych jest ideowo bliska Niepokalanemu Poczęciu Boguszewskiego, jednak na obrazie ze Słupi grupę wyraźnie wyodrębnioną spośród innych postaci stanowią Ojcowie Kościoła: św. Hieronim zwraca się do zamyślonego św. Grzegorza, siedzącego z księgą na kolanach; św. Ambroży(?) wskazuje coś na rozłożonym przed św. Hieronimem pergaminie; w głębi stoi odwrócony w stronę Marii św. Augustyn i jeszcze jeden teolog, odczytujący to, co właśnie napisał.

Przedstawienia Dysputy zawierały zawsze pewien ton polemiczny. Pojawiały się nawet tendencje, aby i św. Tomasza z Akwinu — najwyższy autorytet teologiczny prezentować jako zwolennika Niepokalanego Poczęcia. Na obrazie Piero di Cosimo w S. Francesco w Fiesole wśród sześciu zebranych pisarzy znajduje się.św. Tomasz z wersetem: Maria ab omni peccato originali et actuali immunis fuit (Maryja od wszelkiego grzechu, pierworodnego i powszedniego, wolna była)⁸⁸. Na rycinie J. Daniela Hertza z Norymbergi (1 poi. XVII w) dyskutują św. Tomasz, św. Bonawentura i Duns Szkot^{17 18}. W Polsce — w ołtarzu Niepokalanego Poczęcia w kościele Bernardynów p.w. Zwiastowania NMP w Leżajsku, wykonanym w 3 ćw. XVIII w. przez Antoniego Osińskie^ go^{19 20}, po obu stronach wizerunku Immaculaty (Tota pulchra) ustawiono rzeźby dwóch świętych: Alfonsa i właśnie Tomasza z Akwinu.

1.3.4. Apoteoza Niepokalanego Poczęcia

Charakter dysputy mariologicznej ma także Apoteoza Niepokalanego Poczęcia namalowana na sklepieniu prezbiterium leżajskiego kościoła przez Stanisława Stroińskiego w latach 1750- 1752⁸’. W centrum malowidła klęczy na ziemskim globie Niepokalana otoczona częścią niebiańskiej hierarchii, prezentującej oznaki jej czystości i władzy (il. 91). Anioł wznosi do góry lilię, Archanioł Gabriel, z jaśniejącym medalionem ze sceną Zwiastowania na piersiach, trzyma zwierciadło bez skazy; przedstawiciel Panowań lub Zwierzchności w koronie i gronostajowym płaszczu przynosi Maryi berło, a dwaj pozostali aniołowie z najniższego chóru — koronę Królowej nieba i Królowej anielskiej. Tę uwielbioną i wywyższoną Matkę Bożą uzbrojony anioł z chóru Mocy, Zwierzchności lub Księstw wskazuje zakonnikowi siedzącemu z księgą na kolanach i piórem w ręku między kolumnami iluzjonistycznej budowli. Jest to prawdopodobnie Duns Szkot, któremu towarzyszy aniołek, oglądający Madonnę przez lunetę.

Tylko Doctor Marianus dzięki swym zasługom w obronie Niepokalanego Poczęcia dostąpił zaszczytu uczestniczenia w tej apoteozie. Pozostałych teologów umieszczono już poza obrębem głównej sceny. Stroiński namalował tu świętych: Tomasza z Akwinu, Hieronima, Bonawenturę, Augustyna oraz dwóch biskupów bez atrybutów, zapewne św. Ambrożego i Anzelma.

81

1

gdy statek, którym płynął, rozbił się u wybrzeży nórmandzkich. Ukazał mu się wó». czas św. Piotr w szatach pontyiikalnych, mówiąc,,iż został wysłany przez Matkę Bożą, aby mu dopomóc, pod tym jednak warunkiem, że Helsinus obieca czcić święto je] Poczęcia. Opat spytał, jakiego officium ma używać na ten dzień, św. Piotr zaś odpowiedział, że ma być to Officium o Narodzeniu Maryi, w którym słowo „Narodzenie" w każdym miejscu, gdzie występuje, zostanie zamienione na „Poczęcie".

2

Ibid., s. 70.

3

⁷⁸ Domański, op. cit., s. 200; R Florkow s ki, Matka Boża w nauce Ojców Kościoła, w: Gratia Plena, op. cit., s. 72.

4

   Ibid., s. 70.

5

   L e v i d'A n c o n a, op. cit., s. 70.

6

   Ibid., s. 11.

7

   M a 1 e II, s. 210; L e p i c i e r, op. cit., s. 70.

8

   Beissel, op. cit., s. 258-259; J. Fournśe, Immaculata Conceptio, w: LCM, t. 2, szp. 342.

9

   Np. obraz Girolamo Marchesi da Cotignola (1 poł. XVI w.) z kościoła Serwitów w Pesaro: Niepokalana jako Estera przed Ahaswerem, ze św. Augustynem i Hieronimem (Lópicier, op. cit., s. 67, pl. IX,- Beissel, op. cit., s. 258),- terakotowy ołtart w kolegiacie w Empoli, 1 poł. XVI w., szkoła della Robbii: Maryja siedząca między św. Augustynem i Anzelmem (Beissel, op. cit., s. 116; Lepicier, op. cit., s. 69); dwa płótna Dosso Dossiego z Ferrary, 1 poł. XVI w., Galeria Drezdeńska: na pierwszy® św. Hieronim i trzech biskupów — św. Ambroży, Augustyn, Anzelm lub Ildefons (Li-

10

pi ci er, op. cit., s. 69; Beissel, op. cit., s. 258 - 259, ił. 109 ze względu na brał św. Grzegorza nie uznaje tego za Dysputę),- na drugim obrazie Dossiego: św. Hieronim

11

Grzegorz i dwóch biskupów (Beissel, op. cit., s. 259, il. 119); obraz Ippolito Scal-

12

sella z Ferrary, k. XVI w., Brera, Mediolan: Ojcowie Kościoła i inni wielcy teologo

13

wie zgromadzeni wokół Maryi, która ukazuje się na niebie wraz z symbolami biblijnymi (M&le III, s. 46) i wreszcie najsłynniejsze płótno poświęcone temu tematowi'

14

obraz Carlo Maratty w S. Maria del Popolo w Rzymie, 1686 r.: Dysputa św. Jana Ewan

15

gelisty, Grzegorza i Augustyna (Mdlę III, s. 46; Fournee, op. cit., szp. 342).

16

Np. Disputa Mariana Juana de las R o e 1 a s, XVII w., Vailadoiid: w centrus kompozycji Niepokalana adorowana przez zebrane na dole tłumy wiernych. Wolni Maryi postaci ze Starego i Nowego Testamentu (m.in. Mojżesz, św. Jan Chrzciciel i Ja' Ewangelista, archanioł Gabriel), grupy teologów i mistyków z odpowiednimi wers⁹ tami (Trens, op. cit., s. 168, il. 47).

⁸⁸ KZSwP, t. 3: Województwo kieleckie. Pod red. J. Łozińskiego i B. Wollf, ł 1 Powiat jędrzejowski. Oprać. T. Przypkowski, Warszawa 1957, s. 35, il. 73. Obraz te* jest określony w KZSwP jako Adoracja Matki Boskiej przez Wszystkich Świętych.

17

^M Beissel, op. cit., s. 259, il. 120; L S p i c i er, op. dt., s. 67 - 68:

18

Ibid., s. 179, il. s. 178.

19

⁸⁸ Karta inwentaryzacyjna w ODZ.

20

m. W i t w i ń s k a. Topografia I kierunki malarstwa ściennego w Polsce w po-

6 — Ikonografia I