DSCN6845 (2)

68

Marin Weber-Kozińska

matu panującego na danym terytorium różna będzie przydatność i zastosowanie poszczególnych odmian kamieni w budownictwie.

Pierwsze znane bardzo proste metody badawcze kamieni w samym złożu stosowane były w starożytnej Grecji, stosowane one musiały być również i w późniejszych okresach historycznych. Nie mamy jednak o pracach tych wiele przekazów.

W budownictwie współczesnym natomiast dla oceny przydatności danego gatunku kamienia decydują badania kamienia w samym złożu, badania stanu jego konserwacji w istniejących budowlach, oraz badania laboratoryjne⁸.

W romańszczyźnie nie posiadaliśmy dużej rodzimej tradycji i doświadczeń w dziedzinie budownictwa kamiennego, dlatego też przybyli z zachodu kamieniarze musieli prawdopodobnie decydować o wyborze kamienia na podstawie badań samego złoża. Były to pierwsze niezmiernie mozolne prace. Przebieg tych prac jednak nie był w dotychczasowych badaniach należycie uwzględniony⁹. Ciekawe również może być zagadnienie, czy doświadczenia nad wyborem kamienia zdobyte przy wyrobie toczydeł i broni kamiennej były przekazane budownictwu i rzeźbie romańskiej. Ziemia wówczas kryła w sobie wiele tajemnic, wierzchnie warstwy złoża nie zawsze odpowiadały układowi skały w jej wnętrzu, mała ilość odkrywek nie dozwalała na określenie zasobów otwieranych kamieniołomów.

W czasach późniejszych wybór kamienia dla celów budowlanych i rzeźby architektonicznej był bardziej ułatwiony, gdyż obok badania kamienia w złożu można było sprawdzić stan zachowania poszczególnych gatunków w budowlach z epoki minionej. W jakim stopniu prace takie były przeprowadzane, trudno w obecnym stanie badań ustalić¹⁰.

Metoda opierająca się na badaniach laboratoryjnych, które decydują o przydatności kamienia do celów budowlanych, powstała w ubiegłym stuleciu i jest nauką młodą¹¹. Sprawdzianem jej i dopełnieniem są natomiast dwie stare metody, na których powstała wielka tradycja budowlana i rzeźbiarska minionych wieków. Badania laboratoryjne nabrały szczególnej wagi, gdy wiedza warsztatowa zacieśniona do małej garstki fachowców nie mogła podołać już zadaniom powstającego wielkiego przemysłu kamieniarskiego dwudziestego wieku.

2. Obok złoża i surowca kamiennego drugim podstawowym źródłem poznawczym jest sam zabytek kamienny, który jest świadectwem umiejętności posługiwania się materiałem o pewnych własnościach fizycznych. Nie mając danych, z którego kamieniołomu brany był surowiec, można na podstawie badań materiału użytego w samym zabytku ustalić w przybliżeniu jego własności jak: ścieralność, wytrzymałość na ściskanie, odporność na zamrażanie itp. Badania zabytków mogą być przeprowadzone metodą analizy stanu zachowania kamienia w samym zabytku lub metodą laboratoryjną.

Analiza zachowania i umiejętności stosowania kamienia w zabytku powinna obejmować zarówno roboty zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Przy analizie robót zewnętrznych ważne jest przede wszystkim położenie zabytku (miasto, wieś), oraz strona świata, od której badany jest obiekt.

" E. Panów i A. Trembecki, Sposoby oceny przydatności kamieni naturalnych dla celów budownictwu, „Przegląd Budowlany”, 1953, z. 12

* Zastosowanie nowego gatunku kamienia w budownictwie jest zawsze dużym ryzykiem, .lako przykład służyć tu może użycie w ostatnich latach wapienia ze Złotego Potoku na elewacji gmachu Sejmu w Warszawie. Jako drugi przykład służyć może zastosowanie piaskowca z Nietuliska (okręg kunowski) na okładziny i do rzeźb architektonicznych. Piaskowiec ten użyto nie przebadawszy uprzednio jego własności technicznych, po upływie krótkiego okresu czasu elementy wykonane w tym surowcu poczęły wykazywać ślady posuwającej się korozji.

_¹⁰ 0 celowości badania stanu konserwacji kamienia w istniejących już budowlach z epoki minionej wspomina już w I wieku przed naszą erą W i t r u w i u s z, o.c., s. 33: Istnieją również liczne kamieniołomy w pobliżu Tarkwinii z barwy podobne do albańskich, zwane anicjańskimi, które znajdują się przede wszystkim kolo Jeziora II ulzyńskiego, a również w prefekturze Stalonii. Skala ta ma niezliczone zalety, nie tylko bowiem nie szkodzi jej ani mróz, ani ogień, lecz jest mocna i trwała przez długie czasy, ponieważ w suym naturalnym układzie ma mało powietrza i ognia, średnią ilość wilgoci i wiele części ziemi. Dzięki tej spoistości umocniona, nie ulega ani warunkom atmosferycznym, ani gwałtownej sile ognia. Najlepiej się o tym przekonać na pomnikach wokół miasta Ferentum, budowanych z materiałów pochodzących z tych kamieniołomów. Są tam bowiem wielkie iloskonale wykonane posągi, a także mniejsze rzeźby, kwiaty i liście akantu subtelnie rzeźbione, które choć stare, wydają się tak świeże, jakby je dopiero co wykonano. ^lł Por.: llrard, Rozpoznanie w krótkim czasie kamieni na mróz nie wytrwałych, ,,Pamiętnik Warszawski I iniejęt-ności Czystych i Stosowanych”, t. I, Warszawa 1829, s. 208, oraz Ignacy J akowiecki, Mineralogia zastosowano -da sktujc, rzemiosł, fabryk i rolnictwa, Wilno 1827.