DSCN7635

XL1I OSOBLIWOŚCI KOMPOZYCJI

- prywatne sprawy Regimentarza i jego dworu - okazuje się niemal hermetycznie oddzielony od obok rozgrywającej się historycznej tragedii Ukrainy. Przy lekturze ten podział jest mało uchwytny, w teatrze powinien objawić się w pełni.

W otoczeniu Regimentarza, mimo że jego dwór znajduje się w centrum wydarzeń, że dokoła bunt i rzezie, życie toczy się swoim trybem ambicji, intryg i swatów. Opowiada się o strasznych rzeczach, wieje i wzmaga się groza - ale mało to kogo obchodzi. Bo to nie ich, nie szlachecki świat. „Pany! wasz dom purpurowy / Niech śpi...” (a. V, w. 340-341). Jakby zapowiedź finału Wesela Wyspiańskiego.

Teatr świata. Świetność Snu srebrnego Salomei jako romantycznego dramatu wyraża się między innymi w zaskakującej spójności różnych wątków myśli, różnych stylów. I właściwości różnych gatunków literackich. Powstaje ogólna wizja postępu ducha i przejmująco zapisana tragedia Ukrainy, na tym tle wątek romansowy ze świetnie uchwyconymi charakterami (w jakimże innym dramacie spotkamy choćby tak dobrze uformowane role kobiece, tak kontrastowe i pełne życia, autentyzmu, jak Salomea i Księżniczka?).

Patos i groteska. Ustawiczne szokowanie czytelnika kontrastowymi zestawieniami, ot takimi choćby, jak zadziwiające chlubienie się Sawy: „Pałasz mój do rękojeści / Czerwony krwią mego ludu. / Podobnie się nam do cudu / Ta krwawa walka powiodła” (a. IV, w. 480-483). Jakże? Unurzał pałasz we krwi własnego ludu i uznaje, że była to walka cudownie udana? Nawet jeśli jest Sawa „dwoisty”: pół-Kozaka, pół--szlachcica, to takie zdanie przeraża. A Regimentarz, który po krwawej jatce ze szlachty i z czerni, radując się z ocalenia syna

zapewnia, że dzień ten będzie co rok obchodził, jak wielką fetę domową” (tamże, w. 490)? Leon ocalał — cóż, że inni na mękach zostali wyrżnięci...

Ten rodzaj makabrycznej groteskowości przeplata się przez cały utwór, kulminuje w zakończeniu, w którym nastroje ustawicznie falują od jednej skrajności ku drugiej. Regimentarz przechodzi na przykład swobodnie od rzuconej Salusi mimochodem informacji „Jesteś sierotą” do zaręczyn, już się dziatki „szczęsne, za ręce pobrały” (a. V, w. 743,755). To nie tylko groteskowość sytuacji, lecz nadto sposób myślenia zakodowany w umysłach bohaterów, jakby nieco brutalnie przez poetę wydobywany na jaw, eksponowany przez bezpośredniość języka.

Nazbyt łatwe, wielokrotne przeskakiwanie z jednej skrajności w drugą od wyrzutów sumienia do niefrasobliwości i od śmierci do wesela (kielich wina podaje się i ociekającemu własną krwią Pafnucemu, i ociekającemu krwią chłopów Sawie) jest efektem makabrycznym — ale i odrealniającym tekst, narzuca to bowiem czytelnikowi dystans wobec zaprezentowanej fabuły.

Podobną kompozycyjnie funkcję burzenia iluzji scenicznej zdają się pełnić powtarzające się w tekście słowa bohaterów o teatralności rozgrywającego się widowiska historii. Jakby wciąż przypominano, że mamy do czynienia nie z „realnością”, a z teatrem tylko. Monologi bohaterów w najbardziej nieoczekiwanych chwilach są przerywane napomknieniami, przyrównującymi życie do teatru, zachowania ludzi do gry aktorów. Gdy Leon mówi o Salusi, że „chce udaniem I aktorskim obłąkaniem Sumnienie ciężćj przywalić” (a. I, w. 835—837), podważa wia-