DSCN8244

42 WSTĘP

twórczość, w liście do Adama Potockiego z 20 września tegoż roku bolesne wyznanie: „Umieram zupełnie dla publiczności tej jako imię, jako pióro, jako poetyczność”,¹ a w dwóch listach do Władysława Bentkowskiego - wyraźne określenie proroczego charakteru swych wypowiedzi. „Podobało się Panu Bogu, że jak rzeźbiarz, malarz, pisarz stanąłem tam, gdzie zwykle człowiek kończy, a społeczeństwo rozpoczyna. I dlatego — na odpisy prywatne, ile razy do Polski o wydrukowanie czego zapukałem, prywatne narzekanie odbierając, że tam tylko koteryjne rzeczy się drukuje - poważyłem się pięścią w mury koteryjne publicznie uderzyć: nie dla mnie, bo znajdę sobie drogi, i szerokie (!), ale dla innych krzyżem mym usługując.”² Tak w liście pisanym około 25 lipca 1850 roku. A w biblijnym post scriptum do listu z około 20 grudnia 1850 z wyraźną aluzją do własnej sytuacji: „Nie jest prorok beze czci, tylko w ojczyźnie swojej i w domu rodziców swoich.”³ Tekst pierwszy mógłby się znaleźć w Promethidionie, tekst drugi w nim się znalazł, w siódmym fragmencie Epilogu.

Spoza tekstów składających się na Norwidowy manifest do społeczeństwa wyłania się przede wszystkim postać proroka. Przedłuża to niewątpliwie tradycje romantyzmu, który upowszechnił postawę profetyczną w literaturze.^{4 5} Prorok romantyczny posiadał wyjątkowe zdolności widzenia i rozumienia rzeczywistości: obecnej i — zwłaszcza - przyszłej. Stawał się niekiedy w swej wszechwiedzy i wszechmocy rywalem Boga. Norwid pojmował proroctwo jako przekazywanie prawdy zobiektywizowanej, me-swojej, choć przez siebie dostrzeżonej i w sumieniu doświadczonej, Źródłem bezpośrednim tej prawdy nie był - jak w tradycji biblijnej - Bóg, lecz „instancje” pośrednie, bardziej ziemskie, „ostatnie promienie proroctw”: mądrość wiecznego-człowieka czy plebiscytu wieków, oczyszczana i zobiektywizowana opinia ludzkości. Prorok Norwida to uwrażliwiony cierpieniem interpretator „znaków czasu”, który prorokuje po to, aby ograniczyć cierpienie i „uniepotrzebnić ofiarę”. Jeden z tych wielu, o których mówi w Pierwszym Liście do Koryntian św. Paweł. Postawa Pawiowego proroka wydaje się postawą naczelną w Promethidionie. Przewyższającą godność wieszcza, choć bliższa wieszczowi sztuka jest głównym tematem utworu. Postawa proroka skupia inne wątki prometejskie: gladiatora, o którym była już mowa, Sokratesa, do

którego — prócz aluzji strukturalnych — nawiązuje fragment VII Epilogu, wreszcie łączącego tradycje starożytne i chrześcijańskie Promete-ja-Adama,⁵ utożsamionego w utworze z wiecznym-człowiekiem.

Postawa ta nadaje chrześcijański sens sygnalizowanej tytułem, a tak bogatej w literaturze europejskiej prometejskiej problematyce.⁶ Nawiązuje przy tym do dwu głównych wątków mitu o Prometeuszu, które utrwalił i przekazał nam Ajschylos w swym Prometeuszu skowanym. Zachowuje motyw pro-ludzkiego buntu, z tym że bunt ten jest skierowany nie przeciw Bogu, jak u Ajschylosa i w wielu romantycznych wcieleniach Prometeusza (zwłaszcza w Prometeuszu wyzwolonym Shelleya), ale - odwrotnie - w imię Boga przeciwko wszystkiemu, co ogranicza i rani człowieka. Zachowuje też charakterystyczny motyw umiejętności i sztuk, z tym że są one ukazane nie tylko jako dar usprawniający i uszczęśliwiający życie ludzi na ziemi, lecz również jako zadanie wspomagające - w przymierzu z pracą - drogę człowieka i narodu ku zmartwychwstaniu.

RECEPCJA PROMETHIDIONA

Od samego początku był Norwid pisarzem kontrowersyjnym. Ale w okresie warszawskim, w latach 1840-1842, uwagi krytyczne o jego pierwszych tekstach poetyckich należały do rzadkości. Przeważała zdecydowanie opinia pozytywna - zarówno w kręgach salonów stolicy, w prywatnej korespondencji, jak i w wypowiedziach publicznych. Karol Witte tak pisał w redagowanym przez siebie „Pamiętniku Literackim”: „W każdym urywku poetycznym Cypriana Norwida tyle jest samoistno-ści, tyle świeżości - tak mało, nic prawie próżnych wyrazów, a dążenie, duch i swoboda tak odznaczające się i potężne, że zdumiewać się możemy!...]!”⁷ Wiosną 1842 roku, przed wyjazdem Norwida za granicę, Antoni Czajkowski zwracał się do poety słowami uroczystej ody:

Ty nas poisz nadzieją, pamiątką, cierpieniem,

Orle Norwidzie!⁸

1

Tamże, s. 104.

2

⁸² Tamże, a. 100.

3

   Tamże, s. 119.

4

   Charakterystyczne cechy tej postawy ukazuje Wiktor Weintraub w książce Po

5

eta i prorok. Rzecz o profetyzmie Mickiewicza, Warszawa 1982.

6

J. Krzyżanowski wskazuje na obecność w kulturze europejskiej tego dwu rodnego symbolu, zob. O Cyprianie Norwidzie i jego teorii sztuki ludowej, w. tenże, W święcie romantycznym, Kraków 1961, s. 286—287.

7

⁶⁶ Zob. R. Trousson, Le thime de Promethee dans la litterature europeenne, t. I-II, Geneve 1964.

⁸⁷ Drobne pisma poetyckie W. Zielińskiego, „Pamiętnik Literacki”, dod. do „Gazety Powszechnej” 1842, nr 12, s. 2.

8

Do Norwida, w. 9-10, „Słowo” (dodatek), Petersburg 1859, z. 1, s. 144-149.