DSC71 (2)

moralnym, .słowem — wyczerpywał wszystkie możliwości interpretacji).

b) Dzieli je dualizm historyzmu i ahistoryzmu, przepaść nie do przebycia pomiędzy dostrzeganiem Boga w historii ludzkości jako kierowniczej opatrzności a pojmowaniem ponadczasowym ideału religijnego (Les cinq grandes religions, s. 413, nadto w samej tytulaturzc dwóch partii tego dzieła). Zaznaczenie tego przeciwstawienia w nazwach: Religie Wiecznego Prawa Świata i Religie Objawienia Historycznego — zbliża bardzo Glasenappa do profesora oksfordzkiego, Roberta Charlesa Zaehnera, który w Zwięzłej encyklopedii współczesnych religii (The Concise Ency-clopaedia of Living Faiths, 1959) ujął cały materiał historyczno-religijny w dwóch naczelnych hasłach: „Proroctwo’’ i „Mądrość” (jednorazowe historyczne proroctwo i odwieczna, niezniszczalna mądrość jako antyteza). Z takiego ujęcia u awyznaniowego Glasenappa i u gorliwego konwertyty katolickiego Zaehnera wynika, że perspektywy zjednoczenia religii świata wyglądają nierealnie. Żeby nie było cienia wątpliwości, Glasenapp powiada krótko i wczłowato: ,,Nigdy nie istniała religia bezwzględnie jedyna, wspólna wszystkim śmiertelnikom i nigdy taka nie zaistnieje” ^u.

c) Dzieli je różnica w pojmowaniu prawdy: ekskluzywizm w religiach Zachodu i gradualizm w religiach Indii i Chin, co po wyzwoleniu się od jednow}'razowej terminologii oznacza, że re-ligie typu zachodniego, takie jak mazdaizm, judaizm, chrześcijaństwo i islam, nie cierpią obok siebie żadnej konkurencyjnej prawdy, podczas gdy rcligic Dalekiego Wschodu uznają wszystkie formy kultowe za szczeble czy stopnie do najwyższego ideału religijnego. Stąd w skrótowej terminologii Glasenappa ekskluzywizm, czyli teoria jednej, wyłącznej, gotowej prawdy, i gradualizm — stopniowo osiąganej prawdy (tamże, s. 255). Odpowiada to w przybliżeniu temu, co Mensching nazywa exklusiver und inkluswer Absolutheitsanspruch (wyłączające i włączające pretensje do bezwzględności). Co staroperski mazdaizm, judaizm, chrześcijaństwo i islam rozstrzygają krańcowo jako światłość — ciemność, to hinduizm, buddyzm i uniwersyzm tonują w harmonijną całość. Są to postawy nie do pogodzenia z< ' obą. Różnice b) i c) uważa Glasenapp za tak zasadnicze, ż( ci.a podkreślenia ich wagi zdobywa się na obrazowe porównanie: ..Hindukusz

można z punktu widzenia duchowego uznać za dział wodny w historii religii ludzkości” ^,2.

d)    Sławne już się stały antytezy Glasenappa odnośnie postawy różnych religii wobec zagadnienia nieuniknionej śmierci człowieka (doczesność w judaizmie i sinto — wędrówka dusz w religiach indyjskich), wobec skuteczności religijnych praktyk (tabu mela-nezyjskie — kontemplacja w filozofii wodanty), wobec religijnego poszanowania życia (mord aztecki — ahinsa i bezwzględne niezabijanie wszelkich istot żywych u dżinistów), wobec formy modlitwy (młynki lamaistyczne — intencja chrześcijańska), wobec opatrzności (chrześcijańska ufność w pomoc Boga — buddyjska samodzielność wyzwalania się od zła), wobec restrykcji napojów (chrześcijańska kultowość wina — abstynencja muzułmańska i buddyjska), wobec mięsa (liberalizm chrześcijański — ograniczenie judejsko-muzułmańskie i wegetarianizm indyjski), wobec seksu (zmysłowość muzułmanów siwaitów-lingajatów — celibat manichejski)¹³.

e)    Dzieli religie stopień złożoności i uzgodnienia wewnętrznego wierzeń od uniformistycznego legalizmu islamu, który omotuje każdego muzułmanina w identyczną siatkę przepisów kultowych i prawnych, i dogmatycznego kanonizmu katolicyzmu, który uzgadnia centralnie każdy artykuł wiary i przepis kościelny, do całkowitej dezintegracji hinduizmu. Glasenapp jako wybitny znawca hinduizmu nie może się mylić twierdząc, że: „wolno określić hinduizm jako nieprzejrzaną wiązkę niesprowadzalnych do siebie form wierzeniowych (ein uniibersehbares Biindel von disparaten Glaubensformen), nieledwie jako encyklopedię historii religii” ¹⁴. Bo jak mówi gdzie indziej, hinduistą jest nie człowiek pewnych przekonań, lecz człowiek, który urodził się w jednej z uznanych kast indyjskich.

f)    Dzieli religie związanie z określoną grupą społeczną. W tym miejscu wnosi Glasenapp cenne i subtelne uzupełnienie do podziału Menschinga na religie narodowe i religie światowe, czyli uniwersalne. Nasz indianista z wieloletniej zażyłości z hinduizmem wyniósł przekonanie, że schematyczny i sztywny podział profesora bońskiego (nota bene przejęty od Holendra A. Kuenena z jego wykładów hibbertowskich z 1882 roku) nie pasuje do religii trzystu milionów mieszkańców Bharatu. Plastyczniejszy

»