DSC 51

spadły na intelektualistów pogańskich i heretyckich, zwłaszcza w Konstantynopolu i Atenach.

Na przeciwległym krańcu rozpadającego się kręgu śródziemnomorskiego, w zjednoczonej przez katolickich Franków Galii, królowie czują się od początku, od Chlodwiga, odpowiedzialni za Kościół, który też udziela im czynnego wsparcia. Wszystko wskazuje, że właśnie w VI—VII wieku dokonała się w Galii wspólnym wysiłkiem Kościoła, władców i wielkich właścicieli ziemskich chrystianizacja ludności wiejskiej, dla której wybudowano tysiące kościołów.

Rozrost społeczności chrześcijańskich aż do ich utożsamiania się ze społeczeństwem globalnym niósł ze sobą problem struktur organizacyjnych. Rozrastająca się wspólnota lokalna, gmina, od III wieku nie dawała się już objąć bezpośrednim zwierzchnictwem, władzą i opieką biskupa, co prowadziło pi-zede wszystkim do zwiększania liczby oraz znaczenia podległego mu i pomagającego kleru. W wielkich gminach zachodnich, jak Rzym czy Kartagina, szacuje się liczbę kleru w połowie IV wieku na około 50—80 kapłanów, w mniejszej gminie mediolańskiej na około 20—30. W kilku największych miastach Imperium, w Rzymie, Aleksandrii, Antiochii, Kartaginie, ujawniła się wcześnie potrzeba stworzenia całej sieci kościołów pomocniczych, w których mogłyby się odbywać zebrania liturgiczne, chrzty, ryty związane z pokutą itp. W Rzymie już w początkach IV wieku spotykamy 25 takich kościołów, zwianych Tituli; ich nazwy są najczęściej po prostu nazwiskami właścicieli, którzy oddali swoje parcele czy budynki na miejsca kultu. Wszystkie te Tituli stanowią jednak integralną część Kościoła rzymskiego. Według określonego kalendarza cała wspólnota rzymska pod przew^odnictwem papieża spotykała się kolejno w każdym z kościołów, co tym silniej podkreślało jedność tej wspólnoty.

Daleko większe trudności zrodziła chrystianizacja obszarów' poza miastami. Tu różne Kościoły i rejony chrześcijaństwa szukały rozmaitych rozwiązań. Stare i silne Kościoły, afrykański i egipski, poszły wyraźnie drogą mnożenia biskupstw, nawet w małych miejscowościach, rozbudowując jednocześnie system zależności ich od biskupów rezydujących w wielkich ośrodkach, Kartaginie

i Aleksandrii. W Kościele afrykańskim spotykamy w V VI wieku około 500 biskupstw, biskupowi Aleksandrii Atanazemu już w pierwszej połowie IV wieku podlegało około 100 biskupów z gęsto zaludnionej dohny Nilu.

W IV wieku zarysowała się jednak silna reakcja przeciwko tworzeniu małych biskupstw, idąca w parze z tendencją do ustabilizowania, wzmocnienia i wyraźnego ograniczenia terytorialnego władzy biskupa, toteż w rejonach później schrystianizowanych i zarazem mniej zurbanizowanych, jak w Galii, Hiszpanii czy północnej Italii, okręgi biskupie były już z reguły znacznie większe. Na około 250 biskupstw Italii w VI wieku około 190 leżało w centrum i na południu, zaś zaledwie około 60 na północy; różnice datujące się z tamtych czasów przetrwały w wielkiej mierze do dziś. W rejonach o dużym zasięgu geograficznym władzy biskupa zastosowano znaną już z wielkich miast metodę tworzenia kościołów podległych biskupowi, ale stale obsługiwanych przez własny kler. Tą drogą doszło powoli do wytworzenia się sieci kościołów parafialnych.

Trzeba jednak rozróżnić powstawanie kościołów wiejskich, poświadczone wyraźnie na przykład w Galii już w IV wieku, od uzyskiwania przez nie i obsługujący' je kler daleko idącej niezależności od kościoła biskupiego, co dopiero stanowiło o powstaniu parafii. Sama nazwa parafii, rzecz znamienna, dopiero znacznie później utożsamiła się z instytucją do dziś tak określaną: w V—VI wieku, a nawet i w kilku następnych stuleciach, terminu parochia używano przede wszystkim dla określenia diecezji. Początkowo kościoły wiejskie nie miały żadnej osobowości prawnej i podlegały we wszystkim biskupom. Ale im dalej od biskupa powstawał nowy ośrodek kultu, tym trudniej było o jego uczestnictwo w zydu całe’ gminy i skuteczną kontrolę. Poprzez fakty dokonane sankcjonowane następnie normą prawną, ośrodek tak: uniezależniał się coraz bardziej. Ważnymi etapami na tej drodze było uzyskanie przez kościoły wiejskie prawa posiadania własności i dochodów oraz przeniesienie powszechnie uznanej zasady wyświęcania kapłana dla >.*-trzeb określonego kościoła także i na kośdoty wiejskie. Rozpowszechniający się w V VI wieku zwyci ix>> cania kościołów świętemu, którego relikwie urna xzcvrs