DSC#63

wszystkie; pożądaną zaś wielostronność osiągniemy tym lepiej, im bardziej nawet i jednostka zbliży się do takiego ukształce-nia umysłu, aby w niej z równą energią rozbudziły się wszystkie te zainteresowania.

§ 85. 2e u podstawy wyliczonych tu sześciu rodzajów zainteresowania leży podział dychotomiczny ¹, to wskazaliśmy już powyżej (§ 37), rozróżniając dwa kierunki kształcenia: historyczny i przyrodoznawczy. Z tym zgadzają się obserwacje poczynione w gimnazjach. Świadczą one o tym, że uczniowie zazwyczaj skłaniają się bardziej na jedną lub na drugą stronę. Jednakże popełnilibyśmy gruby błąd, gdybyśmy na tej podstawie chcieli przeciwstawiać zainteresowanie historyczne przyrodo² znawczemu lub, jak to się nierzadko zdarza, zamiast tych nazw mówili o zainteresowaniu filologicznym i matematycznym. Zamęt, jaki tu panuje w pojęciach, nie powinien nadal panować; doprowadziłby on do najzupełniej nietrafnych poglądów na całość nauczania. Najłatwiej można się takiemu zamętowi przeciwstawić zastanawiając się, jak wiele spotykamy jednostronności nawet jeszcze wewnątrz każdego z sześciu rodzajów zainteresowania; rozważania takie pozwalają jeszcze wyraźniej uwydatnić, z jak wielką rozmaitością mamy tu do czynienia. Możliwe jednostronności idą w każdym razie znacznie dalej, niż można to było uwydatnić rozróżniając owych sześć rodzajów.

§ 86. Zainteresowanie empiryczne staje się jednostronne, jeśli zwraca się tylko ku pewnej grupie przedmiotów doświadczenia, a pozostałe lekceważy. Tak bywa, gdy uczeń chce zostać tylko botanikiem albo zoologiem, albo mineralogiem; jeżeli tylko lubi języki, może wyłącznie starożytne lub tylko nowożytne albo ze wszystkich tylko jakiś jeden; jeżeli niektórzy turyści chcą zwiedzić tylko jeden kraj, o którym wiele słyszeli; jeżeli zbieracz osobliwości powoduje się jednym tylko ciasnym upodobaniem; jeżeli przyszły historyk zbiera wiadomości o jednym tylko państwie i jednej epoce itd.

Zainteresowanie spckulatywne staje się jednostronne, jeżeli chce się zajmować tylko logiką albo matematyką, albo tylko taką matematyką, jaką uprawiali starożytni badacze geometrii, albo tylko metafizyką — może według jednego jakiegoś systemu, albo fizyką — może rozwijającą jedną jakąś hipotezę, albo tylko pragmatyczną historią ⁸.

Zainteresowanie estetyczne może się kierować wyłącznie tylko ku malarstwu i rzeźbie; to znowu wyłącznie ku poezji, może tylko lirycznej albo tylko dramatycznej, to znowu ku muzyce, może tylko ku pewnemu jej rodzajowi itd.

Zainteresowanie współczujące staje się jednostronne, jeżeli ktoś może współżyć tylko z ludźmi swojego stanu lub tylko z rodakami, lub tylko z członkami swej rodziny; natomiast z pozostałymi ludźmi nie ma wspólnych uczuć.

Zainteresowanie społeczne staje się jednostronne, jeśli ktoś jest oddany tylko swojej partii i wszelkie szczęście, wszelki ból mierzy tylko jej korzyścią.

Zainteresowanie religijne staje się jednostronne, gdy uzależnia się od różnych dogmatów i sekt, którym hołduje, lekceważąc inaczej myślących.

Niektóre z tych jednostronności powstają w późniejszym życiu w związku z uprawianym zawodem; zawód jednak nie powinien izolować człowieka. Prowadziłby on do tego, gdyby taką ciasnotą odznaczało się iuż wychowanie, które otrzymujemy w młodym wieku.

§ 87. Można by jeszcze dalej wyodrębniać różne jednostronności, ale i tych już dość, aby wykazać, jakie miejsce należy wyznaczyć studiom gimnazjalnym wśród prowadzących do ożywienia zainteresowań przedmiotów nauczania. Na pierwszym miejscu znajduje się. jak wiemy z doświadczenia, nauka języków; czemuż to jednak spośród tylu języków wybiera się przede wszystkim łacinę i grekę? Najwyraźniej ze względu na zawartą w nich literaturę piękną i historyczną. Literatura z jej poetami i mówcami stanowi przedmiot zainteresowania estetycznego;

1

Dychotomiczny, czyli dwudzielny.

2

Historią badającą przyczyny i skutki zdarzeń.