DSC�61

goś, co wcale nim nie jest, gdyż za monoteizm przyjęto pojawiające się u ludów pierwotnych pojęcie Istot Wyższych. Błąd zaś polega na uważaniu za pierwotne czegoś, co takim nie jest, gdyż przenosi się w epokę najdawniejszych zaczątków religii ideę Boga właściwą cywilizacji zachodniej, tę samą, która przeszła ze Starego Testamentu do Nowego i ulegała potem stopniowemu przekształcaniu w łonie chrześcijaństwa. Monoteizm w konkretnej rzeczywistości historycznej jest wiarą w Boga jedynego i negacją wszelkich innych bogów. Tym samym więc zakłada istnienie politeizmu, a zatem nie może być pierwotną formą religii. Nic znaczy to bynajmniej, że monoteizm wywodzi się z politeizmu drogą stopniowego i koniecznego rozwoju, jak by to chciał widzieć cwolucjonizm: monoteizm może się wywodzić z politeizmu co najwyżej drogą rewolucyjną, drogą radykalnego przewrotu religijnego, dokonanego przez jakąś potężną osobowość, nosicielkę nowego słowa. Tę właśnie teorię powstania monoteizmu wyłuszczałcm i rozwijałem przy różnych okazjach⁵, ostatnio w wykładzie wygłoszonym na Uniwersytecie Brukselskim w 1949 r. i opublikowanym pod tytułem La formation du monotheisme w „Rcvue de TUniycrsitć de Bruxellcs”, 1950^w.

Tym, co głosiciele teorii „pierwotnego monoteizmu” wysuwają jako najdawniejszą formę religii, nic jest monoteizm konkretny, taki jaki pojawia się w wielkich historycznie istniejących reli-giach monoteistycznych, ale idea monoteistyczna w abstrakcji, z atrybutami przynależnymi do niej w zasadzie spekulacji teologicznej. Najwyższa Istota ludów pierwotnych odpowiada temu monoteistycznemu ideałowi zaledwie w przybliżeniu. Istnieje wyraźna rozbieżność między tym, co się postuluje, a tym, co jest dane, i wszelkie wysiłki argumentacji etnologicznej gwoli wyjaśnienia tej rozbieżności jako skutku stopniowego upadku i zaciemnienia owego ideału — zakładają prcegzystencję tego, co wytworzyło się dopiero w późniejszych epokach i specyficznych warunkach historycznych. Teoria „pierwotnego monoteizmu stanowi kompromis między badaniami historycznymi a teologią. Z punktu widzenia badań historycznych atrybuty nie są a priori zawarte w monoteistycznej idei Boga; idea ta, sama przez się, jest tworzeniem się, a atrybuty boskości stanowią przyczynki do kształtowania się jej. Jeden z tych atrybutów — atrybut wszech-

5

i Wft/crliwied/a liogAw