filozofia egzamin4

znaleźć w religii. Nie zaprnceąiąc prawdziwości rclisii, wykazywał tylko, hc j_{cM r} ■wiary, a me wiedzy. S/crególniej więc krytyka jcgo musiała zwracać »ię przeciw ftcznej religii Oświecenia, mającej pretensję do tego. by być nauką. Był to powrót doU cepcji dawniejszej, a ck» dla Oświecenia.

HLumc nie ograniczył swf wszakże w religii do krytyki. Postępował tu tak samo j,, w teorii poznania, gdzie wykazawszy bezzasadność pewnych wniosków usiłował g ,_t to wytłumaczyć psychologicznie. Zastosował też psychologiczne wyjaśnienie do rety, a asocjacyjną metodą odtworzył jej pochodzenie. Kierowało nim przekonanie, iż rcRg, nie test rzeczą przypadku, nic jest. jak to przedstawiali powierzchowni bojownicy Oii** cenią, wymysłem kapłanów i władców dla utrzymania władzy nad tłumem, lecz jest ^ naocznym wytworem ludzkiej psychiki. Hume zainaugurował psychologiczne i bUtorycią jej badanie.

8. Filozoha MORALNA. Umysł nasz przeżywa nic tylko wrażenia i idee. ale uldcą miętności. uczucia i akty woli; jak tamte są przedmiotem filozofii poznania, tak Icia^ filozofii moralnej. Do tej dziedziny badań Hume przykładał nawet szczególną wag Główne jego dzieło, obejmujące całokształt jego poglądów, zaznaczało w tytule, iż eden jego jest .wprowadzenie eksperymentalnej metody do przedmiotów moralnych". I tą rr*. todą „eksperymentalną" (ściślej mówiąc: metodą psychologii asocjacyjnej) osiągnął no** wyniki w filozofii moralnej.

Wynikiem jego było najpierw, że nie same przedstawienia — jak przeważnie mniemaj intelektualiści Oświecenia — ałe uczuciowe czynniki doprowadzają <*o decyzji woli. Uczt. cle jest podstawowym faktem filozofii moralnej. Ale uczucia moralne nie są pros* i pierwotne, jak przypuszczali poprzednicy Hume a. np. Huichcson. lecz są wy*j. kiem kojarzenia. Jakież tedy uczucie jest pierwotne? Nie egoistyczne; zachowana się ludzi przemawia stanowczo przeciw temu. Przeciwnie, pierwotne jest oczuc* sympatii.

Sympatia nic jest wy rozumowaną zasadą moralną, lecz naturalnym, biologicznym zjawiskiem solidarnego reagowania. Jest postawą pierwotną, podczas gdy zajmowanie n sobą jest zjawiskiem wtórnym; nawet własne czyny oceniamy moralnie ze stanowiska syn. patii dla innych. Hume zerwał z egocentryczną orientacją etyki, która długo pano»M w oświeconej Anglii, i zastąpił ją orientacją społeczną.

>4ie uznawał naturalnego prawa i moralności dla tych samych powodów, dla których nic uznawał religii naturalnej. Ałe z drugiej strony byt też przeciwnikiem pojmowuu prawa jako czystej konwencji. Podobnie jak reiigia, tak samo i prawo nic mogło być wy. tworzone sztucznie i dowolnie. Powstało jako naturalny wytwór rozwoju hi sto rycz. nego. Pierwotnym faktem było społeczeństwo, z którego drogą stopniowego rozwoź powstało prawo i państwo. Wobec takiego pojmowania filozofia moralna, a także fiu-zofia prawa i państwa miały u Hume’a charakter społeczny i historyczny.

ZNACZENIE- Hume mniej od innych wielkich filozofów kładł nacisk na tworzeni systemu i poglądu na świat, natomiast wybitne zasługi położył przy formułowiaw i rozwiązywaniu specjalnych zagadnień filozoficznych. Najważniejsze z nich bjłf ^następujące:

1. Doświadczenie, które dla dotychczasowych cm pi rysiów było dogmatem, uczynił» gad nic nie m teorii poznania. Z analizą zaś doświadczenia związana była u Humca

Ulg

tyczna krytyka pojęcia przyczynowości i siły, a takie krytyka pojęcia substancji, _n,.|a również i na substancję duchową, iforii poznaniu - wprowadzenie biologicznego punktu widzenia.

. _Nv psychologii - sformułowanie praw kojarzenia i próba wyjaśnienia asocjacyj-

' nauki, moralności i religii.

ę W teorii religii - krytyka racjonalizmu i wprowadzenie do badań punktu wid/ema ^logicrnego i historycznego.

** a W filozofii moralnej - krytyka teorii imelektuafotycznych i egoistycznych i wprosić orientacji emocjonalnej i społecznej.

Huaw wyrósł z filozofii Oświecenia, ale wynikami swych badań przyczynił się niemało ^ przezwyciężenia tej filozofii.

OD LOCKE’A DO HUME’A. W dziejach filozofii XVIII w. ten krótki, wczesny Akrcs był najważniejszy. W nim dokonało się w teorii poznania przejście od empiryzmu _lfCVc‘a do sensualizmu Berkeleya i pozytywizmu Humea. Metafizyka była na drumli, planie, ale i w niej nastąpił rozwój: od dualizmu ducha i ciała, na którym Locke j^ze budował, Berkeley przeszedł do spirytualizmu. a u Hume'a zarysowała się kon-gpejs podważająca samo przeciwstawienie ducha i ciała. Jednocześnie nastąpiła ewolucja «etyce: od racjonalizmu, który w niej panował jeszcze u Lockea, do emccjonalizmu $hificsbury'ego, a potem do utylitaryzmu.

Od połowy stulecia tempo rozwoju zwolniło się i kierunek jego się zmienił: wprawdzie _Kwe doktryny szerzyły się, zwłaszcza dzięki encyklopedystom, ale jednocześnie powstania już reakcja przeciw nim - najpierw u Rousseau, potem u Szkotów, wreszcie u Kama.

ZWOLENNICY I PRZECIWNICY. I. Do bezpośrednich zwolenników Hume*a należał przede wszystkim Adam Smith (1723-1790), słynny ekonomista, profesor filo-jeb moralnej w Glasgow, później urzędnik celny w Edynburgu. W etycznym swym dziele (The Theory of Morał Sentimrnt, 1759) rozwinął szerzej teorię moralności Humea. zwłaszcza zasadę sympatii; w dziele zaś ekonomicznym (lnquiry mto the Naturę and Cmes of the Wealth of Nartom, 1776) zastosował punkt widzenia Humea do zagadnień gospodarczych i stworzył tzw. klasyczną szkołę ekonomii.

2.    Hume był ostatnim twórczym umysłem wśród angielskich empirystów XVIII w. Na nim rozwój empiryzmu urwał się w Anglii, natomiast miał jeszcze ciąg dalszy we Francji; poglądy Humc’a na naukę rozwinęła jeszcze za jego życia grupa Francuzów z d'Akmbertem na czele. W XIX wieku zaś tym samym torem poszli „pozytywiści”. Kongenialni byli mu dopiero późni pozytywiści z końca stulecia, zwłaszcza Mach.

3.    W związku z filozofią Humea była nauka Kanta, który, jak sam przyznawał, wiele awdzięczał swemu angielskiemu poprzednikowi. Podczas gdy pozytywiści pozostali tiemi poglądom Humc’a, Kant podjął tylko jego zagadnienia, ale dał im nowe rozw iązane: przede wszystkim znalazł sposób uzasadnienia sądów przyczynowych i innych adów koniecznych.

Toteż Kam w pewnym sensie należał do następców Hume'a, w innym zaś do opo-tycji. Przeciw empiryzmowi i sceptycyzmowi Humea Kant wystąpił ze stanowiska krytycyzmu; ze stanowiska zaś dogmatyzmu wystąpiła przeciw niemu szkoła szkocka, broniąca uciywistości i pewności zasad poznania.

1II