308,309

W przytoczonym wierszu problem filozoficzny został jakby utajony nie sformułował go poeta bezpośrednio, tylko wyraził poprzez zespół środków poetyckich. Istnieje jednak taki zespół środków wyrazowych, które w sposób szczególny nadają się do wyrażania problemów i postaw filozoficznych. Utwór liryczny może przybrać postać rozmyślania, charakterystyczną dla tzw. liryki refleksyjnej. Rozmyślanie to także nie ma na ogół charakteru wywodu komponowanego logicznie. Nie wszystkie liryki refleksyjne podejmują problematykę filozoficzną, mogą one dotyczyć spraw zupełnie innych: formę refleksyjną może mieć także liryka miłosna. Jednak szczególnie często środki liryki refleksyjnej przejmuje liryka wyrażająca postawy filozoficzne:

Wzniosie dążenia, szlachetne pobudki,

Rozpacznc walki, zgliszcza i cmentarze,

Róże miłości, uczuć niezabudki I ukochanych jasne przedtem twarze

We mgłach przeszłości nikną, jak sen krótki...

A czas powoli w pamięci zamaże Najdroższe rysy i najcięższe smutki I echa wspomnień zgłuszy w dziennym gwarze.

Na próżno serce chce zatrzymać w głębi,

Gdy szron jesienny kurczy je i ziębi,

Wdzięczne obrazy błogości dziecięcej;

Próżno chce wskrzeszać bieg minionej chwili I tych, co z nami wspólnym życiem żyli:

To, co już przeszło, nie powraca więcej 1

(A. Asnyk AJad głębiami, XII)

Podmiot liryczny jest w tym wierszu przede wszystkim człowiekiem rozważającym: absorbuje go zjawisko przemijania. Jego wypowiedź zbliża się do wywodu, w którym elementy pojęciowe uzyskują miejsce zasadnicze. W dwu pierwszych strofach Asnyk wylicza zjawiska, które unicestwi nieubłagane działanie czasu. W strofie trzeciej i czwartej formułuje poeta jakby prawo, które decyduje o takim właśnie stanie rzeczy. Kończy sonet zdaniem, które stanowi wniosek całego rozważania, jego podsumowanie: „to, co już przeszło, nie powraca więcej!” Asnyk wyciągnął dość daleko idące konsekwencje z możliwości, które otwiera liryka filozoficzna o charakterze refleksyjnym, stworzył mianowicie utwór, w którym nie troszczył się o „przełożenie” problemu filozoficznego na zespól środków właściwych liryce. Toteż sonet ma bez mała formę miniaturowego traktatu.

Literatura piękna (zarówno liryka, jak i inne rodzaje literackie) podejmuje bardzo często problematykę filozoficzną swoich czasów (np. współcześnie cgzystencjalistyczną), najczęściej nie pod postacią gotowych rozwiązań określonych zagadnień — choć i to się zdarza — dawanych przez jakieś kierunki filozoficzne, lecz pod postacią pewnego zespołu tematów rozwijanych w sposób indywidualny przez poszczególnych poetów bądź szkoły poetyckie.

Niektórzy poeci dążą do tego, aby wyrazić bezpośrednio, w pojęciowej formule, problematykę filozoficzną (w ten sposób postępowali poeci w czasach oświecenia i pozytywizmu, np. Asnyk), inni zaś starają się o „przełożenie” problematyki filozoficznej na taki zespół środków poe-tyckich, które ograniczają niemal całkowicie konieczność posługiwania się wykładem filozoficznym i formulami pojęciowymi (tak czynił np. Leśmian).

W poezji współczesnej, w której problematyka filozoficzna zajmuje bardzo dużo miejsca, dominuje raczej ten drugi typ postępowania.

C. Liryka religijna

Czasami problemy filozoficzne mogą się wyrażać w liryce w przyjęciu przez autora systemu wierzeń religijnych. Poeta, rozważając i przeżywając określony problem, jednocześnie jakby ustala swój stosunek do bóstwa:

Nie trafunek przygodny ludzkie sprawy rządzi I fortunę szaloną, choć upornie błądzi,

Chclzna twardym muńsztukiem twego moc rządzenia,

O mądrości, wszystkiego żywocie stworzenia!

Lutość i sprawiedliwość — wszystkie twoje spraw}’.

A przed twymi oczyma i lewy, i prawy.

Więc temu i to zdrowo, co zda się, że szkodzi,

Tamtemu i to wadzi, co mu żywot słodzi.

(M. Sęp Szarzyński O bożej opatrznohi na iwiecie)

Sęp Szarzyński poprzez rozważania na temat losu ludzkiego ustala swój stosunek do Boga. Stosunek ten krystalizuje się więc przez podjęcie ■ prawy, która znajduje się w kompetencji filozofów. Liryka religijna nie zawsze jest identyczna z liryką filozoficzną zbudowaną na podstawie

309