Hinz (6)

do którego [jeździec] ma zamiar właśnie wyruszyć” (1934) ³²; „to zdecydowane i jasne, na pewno nie marzycielskie spojrzenie kieruje się w dal, gdzie istnieje cel, który pragnie posiąść” (1938) ³³; lub też: „Spojrzenie i zwrot w dal wyrażają ekspansywną siłę władczości” (1927) ³⁴. Nie ukrywa się nawet geograficznego kierunku ekspansji, w tym celu, nie licząc się z faktami, rekonstruuje się jego rzekome pierwotne miejsce ustawienia i przesuwa się posąg jeźdźca z wnętrza katedry przed chór. A wówczas „ustawiony w kierunku prawie północno-wschodnim z głową zwróconą w 3/4 na prawo, spoglądał on wprost na wschód. Ze swego miejsca patrzył [...] na szerokie połacie ziemi przy wschodniej granicy Rzeszy” i był „wielkim bojownikiem walczącym przeciw zagrażającym suwerenności Rzeszy Słowianom” (1953) ³⁵. W jego wzroku zawarty jest nawet—marzenie każdego władcy! — oręż, a zarazem narzędzie panowania nad pod-

³²    B. E. Werner Vom bleibenden Gesicht der deutschen Kunst. Berlin 1934, s. 36.

³³    H. Naumann Deutsche Kultur im Zeitalter des Rittertums. Wyd. H. Kinder-mann. Potsdam 1938, s. 111. «Handbuch der Kulturgeschichte». Tuż przed tym Naumann opisuje na swój sposób cały proces upolitycznienia Jeźdźca: „Do największych, najcudowniejszych i najszczęśliwych przeżyć tych, którzy teraz są w wieku dojrzałym, należy fakt, iż naród nasz od 20 a może nawet 25 lat, a więc w okresie najgłębszego niedostatku i najdotkliwszych cierpień, na nowo poznał i pokochał, po wiekowej ślepocie, niezrównane i wyjątkowo szlachetne -rzeźby okresu Staufów. Jeśli sięgniemy do przewodników turystycznych jeszcze z 1909 r., w najlepszym wypadku znajdziemy tam wzmiankę o 'godnych uwagi rzeźbach zdradzających wyraźne wpływy francuskie’. Dzisiaj są one dla nas bezcennymi dowodami najszlachetniejszej doskonałości, jaką może osiągnąć nasz naród” (s. 110 nn.).

³⁴    Pinder Der Bamberger Dom und seine Bildwerke, s. 74. Słowo „zwrot”, które z początku — realistycznie — określało zwrot głowy lub ciała, zarówno w tym wypadku jak i później staje się irracjonalnym, metaforycznym odpowiednikiem zrywu.

³⁵    H. Steuerwald Das Ratsel um den Bamberger Reiter. Berlin 1953, s. 107, 109. Fakt, że Steuerwald w tym przypadku ma na myśli historycznego Henryka II (jako „jeźdźca”) bynajmniej nie osłabia fatalnej wymowy tej wypowiedzi. Przypisuje się tutaj XI czy XIII w. nowoczesne poglądy na temat polityki i rasy — a były to przecież czasy, w których dla polityki zagranicznej nie szukano pretekstów zaczerpniętych z arsenału ideologii rasistowskich. Zdania wypowiedziane przez autora na poparcie swej rekonstrukcji mają przesłankę w pochopnie przez niego przyjętym założeniu o istnieniu średniowiecznego imperializmu, który w dwa wieki później miał znaleźć swe ucieleśnienie w „jeźdźcu”. W ogóle autorowi mniej chodzi o autentyczne, relatywizujące badania historyczne, a bardziej o ukazanie istoty (We-sensschau). „Byłoby nam przykro, gdyby odkrycie jego prawdziwego imienia miało uczynić z jeźdźca — tak wspaniale przecież reprezentującego niemiecką istotę — chłodny rzeczowy portret konkretnej postaci historycznej” (s. 110). W celu scharak-bitymi, albowiem „jest to ta piękna władcza natura, która me musi stosować przymusu, gdyż sami ludzie i rzeczy ochotnie poddają się jego woli"' (1934) ³⁶.

Krytykę powyższych prób skonkretyzowania funkcji wzroku jeźdźca, wyrażoną słowami: „Celem jego [...] daleko wybiegającego spojrzenia nie jest żadna zwykła, dosięgałna rzeczywistość” (1960) C można, uznać wręcz za czołowy przejaw takiej postawy duchowej, która wyrzeka się drugorzędnych elementów, ponieważ absolut i brak konkretów stanowią dla niej przesłanki do bardziej dowolnej konkretyzacji. Również próba ujęcia „spojrzenia” jako ogólnego wyróżnika stylowego niemieckiej sztuki jeszcze dobitniej pokazuje zamknięte koło, w którym błądzi metoda szukająca tego, co nieuwarunkowane. Wezwanie, by „traktować oko nie tylko jako część ciała, lecz także jako okno duszy, co zresztą zawsze było niemiecką tendencją” toruje drogę — ponieważ „dusza” jest pustym pojęciem, które łatwo wypełnić taką treścią, jaką się chce — również następującej interpretacji: „Spojrzenie, które [...] odbieramy [...] jako podbój bezkresnej dali [...] naładowane zostało [...] niezwykle głębokim wyrazem” (1944)^3S. Ponieważ „zdobywanie bezkresnej dali” było pożądane, spojrzenie jako „okno duszy” niemieckiego charakteru mogło w sobie tę cechę zawierać.

W rzeczy samej, w rozważaniach na temat spojrzenia „jeźdźca” bardziej chodzi o rasę nordycką niż o jakiś problem artystyczny: „Charakterystyczne daleko sięgające i 'fascynujące’ spojrzenie w dal, spotykane u ludzi należących do rasy nordyckiej stanowi jedną z tych. cech stylowych, których nie można nie zauważyć w dziełach sztuki — od Jeźdźca Bamberskiego począwszy aż po Falknera Chesemana Holbeina” (1938) ^3fl.

W ten sposób jedna z cech antropologicznych, charakterystyczna rzekomo dla rasy nordyckiej, została uznana za wyróżnik stylistyczny sztuki nordyckiej: między „spojrzeniem człowieka nordyckiego” a „charakterystycznymi cechami stylowymi, nieodparcie się narzucającymi przy ogląda-

teryzowania absurdalnej tezy Steuerwalda, która być może sama jest wytworem procesu upolitycznienia „jeźdźca”, chciałbym powołać się, w drodze wyjątku, fachową dyskusję naukową — patrz H. v. Einem Fragen urn den Bamberger Rei.

W: fitudim zur Geschichie der europdischen Plastik—FestschnR    f r.eodor

Muller. Munchen 1965, s. 55 i przyp. 2.

³⁶    E. Pastor Der deutsche Geaanke in der Kunst. Berlin 1934. ć

³⁷    A. v. Reitzenstein Bamberg. Miuichen-Zurich [1960], s. 21

³⁸    W. Pinder Sonderleistungen der deutschen Kunst. Munchen - 94-4 s. y.l.

39    yy. Waetzoldt Du und die Kunst. Berlin 1938, s. 261.

555