IMAG0051 (6)

Epicentrum dyskusji o nie rro aum lais t wie znajdowało się jcdiukżc w konstelacjach poszczególnych utworów. Analizowane pod tym kątem m\ iad ?cfcwa odbioru prozy Micióskiego. Witkacego. Jaworskiego. Ciompy, Gcmbrowictt, Schulza. Berenta i innych ujawniają, ie zanut .Jłieaaro-zumiaistwa** jest stałą figurą lektury. W konstelacji ktadm z omawianych tekstów znaleźć można po kilka recenzji, w których jale-irozumiałstwo** okazuje się głównym wyznacznikiem utworu. Mimo te w poszczególnych wypadkach dotyczy ono rożnych płaszczyzn tekstu : krystalizuje się w odmiennych sformułowaniach (np. ..mgławicowej" Midżdacgo. ..bezsens’¹* Witkacego. ..nieczytelność” C:ompy. ..bredzenie" Schulza. ..czarowanie** Gombrowicza), pojęcie ..niezrozumialstwi” jest niewątpliwie najbardziej wyrazistą ramą lektury, jaka stale pojawia się w odczytaniach przed rokiem 1939. Rzecz jasna, zagadnienia tego nie sposób sprowadzić tylko do lektur prozy, chociaż głównie one są przedmiotem moich rozważań. ..Niezrozumialstwo” jest bowiem pojęciem. które pojawia się we wszystkich dziedzinach życia artystycznego i w każdej co innego oznacza. Wiąże się wyraźnie z ekspansją estetyk antymimetycznych: ekspresjonizmu, futuryzmu, formizmu. Awangardy Krakowskiej etc., podważających ustabilizowany przez tradycję model komunikacji w kulturze artystycznej początku wieku i Drugiej Rzeczypospolitej. Ze względu na tak szeroki zasięg zjawisk można pojęcie to uznać za inwariantny składnik świadomości literackiej omawianego okresu. W przypadku lektur prozy .niezrozumialstwo** jest niezwykle ważnym składnikiem międzywojennej komunikacji literackiej. Pojęcie to pełniło w niej funkcję specyficznego sita selekcjonującego utwory na czytelne i nieczytelne, zrozumiałe i niezrozumiałe, akceptowane i ^niechciane**.

Po raz pierwszy tak wewnętrznie zróżnicowany model lektury prozy pojawiał się w okresie Młodej Polski. O ile jeszcze Pa łubu Irzykowskiego była _y.niezrozumiała** w sensie Jkomplikarji** treści, o tyle Ozimina Berenta (we fragmentach), a przede wszystkim cała proza Mkanskiego była już .nieczytelna*’. I>wudzżestainse do tych młodopolskich .ekstrawagancji*’ dorzuciło dalsze przykłady (Sytard, Kaden, Ciompa, Schulz).

Szczególne znaczenie miało pojawienie się .młodej literatury” w iatad) trzyazsestych Niezależnie od nipry.adkn całkowitej odrębności poetyk wy-nu* rudnych razem pisarzy, w świadomości literackiej okresu „młoda b-terzr ars* zaistniała jako fakt społeczny. Wymieniano wnet* łąc?-^ ^v -^rscaenzjach - polemikach G ombrcewieża Rchniza JtudmokiegŁ Cho-s unmnskMggn Orwmowakłf^D TriŁchaTiow3łaL^go iLutŻKBuczkowSaegt i ma pi z±j by    wspólnot*; śsh noszuiowa:

ni—au^j^Sh Czesi 3ej twórczość: ąpafigala skt sos steraios negacją st

- ii: Ogreśll-; U ,-ltłPTirriirŁ ctinri irr.gmiatrmr* (ZZ3JL tSOiit WKtfit; -nu. onumiŁ ^nuoroman ifry* cxc.>. JBśa az&k&ir £&at pzzwttczsi: set v TuzDyzn. v^7Hćpji^rmmct rnn. Isaraj sali m m Czaraowfiti

paciyńskl Wyka, Nnpierskt. Ale takie w wypowiedziach przychylnych iwsictególnym pisarzom rozmaite odcienie „nlearozum Malwa” uznawano •a tnak szczególny tych wystąpień artystycznych.

Generalnie rzecz ujmując, w analizowanych przez mnie odczytaniach pr^sy „niorrozumialstwo“ funkcjonuje stale jako wyróżnik nowych poetyk i mieści sic między biegunem całkowitej „nieczytelności*’ stylistycznych fragmentów tekstu (Miciński, Kaden, Ciompa, Schulz) a biegunem „zbędnej”, „niezrozumiałej” komplikacji formalno-treściowej tekstu (Witkacy, Gombrowicz). Te dwa bieguny „niczrozumialstwn” („nieczytelność” i „mezrozumiałość”) zakreślają właśnie obszar prozy „niechcianej" literatury dwudziestolecia międzywojennego.

Obecność „niezrozumialstwa” jako ramy lektury w najważniejszych międzywojennych sporach o prozę jest wyznacznikiem przekształceń modelu komunikacji literackiej opartego na konwencjach tzw, prozy realistycznej. Najbardziej uchwytnym wykładnikiem tego zjawiska była podkreślana przez krytyków niemożność („trudność”, „daremność” etc.) przekładu tych powieści na język krytyczny. Proza Micińskiego, Witkacego, Ctompy, Gombrowicza, Schulza w przekonaniu wszystkich czytelników nie dawała się „opowiedzieć własnymi słowami” (zob. Irzykowski, WoT, 215—217). Niezależnie od oceny narracyjnych przyczyn „utrudnionego streszczenia”, wszystkie wypowiedzi na ten temat były świadectwem gwałtownej zmiany w modelu komunikacji prozatorskiej. Polemiki wokół utworów „niezrozumiałych” ujawniają głęboką stratyfikację publiczności literackiej przed r. 1939. W przyjętej tu perspektywie kryteriami stratyfikacji są „zachowania lekturowe*' poszczególnych czytelników. „Zachowania” te miały postać wartościujących reakcji na pewne elementy utworów narracyjnych. Ich funkcją było właśnie ujawnienie obszaru nieczytelności prozy, tak jak rysował się on w świadomości literackiej dwudziestolecia. Z kolei opozycja czytelności i nieczytelności prozy wskazuje na dwa modele komunikacji narracyjnej funkcjonujące we wszystkich odczytaniach prozy. Jeden z nirh nazywałem „przedmiotowym” (realistycznym), drugi .poetyckim*’.

Poniżej omawiam poszczególne korelaty „czytelności” i „nieczytelności” utworu narracyjnego, konstytuujące oba modele komunikacji

g 3. STYL — METAFORA — 0PES

A. Oceny ,stylu” prozy Leksyka

JTie wątpi¹ wh najbardziej bpzpnśtyjrinm wykładnikiem prohłematyto nłfizrDZinmafszwł. były międzywojenne dyakisje © xtyh-    aaBt-

ior rypw w -Hiwirap- literackim O ik wjpowadŁ t zaefcafant tśśWfr-itmą jpg *»fćtV7ni£ v obezH32$ ćjaśaaęL i poezja i tyk -s?y: jen a»-