IMAG0495 (3)

20 Język polski

tywny, psychospołeczny, nabywanie kultury i jej tworzenie, aksjonorma-tywny, relacja kultura-język) zwróćmy tu uwagę na dwa — dystrybutywny i historyczny.

Aspekt dystrybutywny kultury dotyczy jej spójności oraz wewnętrznego zróżnicowania, Występujące w tym względzie poglądy można uporządkować na skali, której jeden biegun wyznacza stanowisko opowiadające się za silną spójnością (systcmlzm). Nu drugim biegunie lokują się poglądy głoszące hctcronomiczność i nicsysicmowość kultury (anarchizm kulturowy), Jednak dość powszechnie przyjmuje się, żc istnieją względnie aulonomlcznc kulturowo sfory wydzielane ze względu nu dominujący typ świadomości, przekonań oraz zachowań (np. życie codzienne, życie artystyczne, nauka, religia Itd.) oraz strofy wyznaczane przez zasięgi geogra-ficzno-społeczne (por, kultura zachodnia, prawosławna, islamska itd,, kultury ctniczno-narodowe, kultury regionalno-lokalne, kultury grup społecznych i jednostek). Te różne sfery i strefy wzajemnie na siebie oddziałują, por. komunikacja międzykulturowa.

Poznawcze ujęcie aspektu historycznego (por. kluczowe pojęcia: rozwój, tradycja, zmiana) społeczeństwa, kultury i języka nastręcza sporo trudności. W społecznym myśleniu o rozwoju od XIX w. dominuje jego linearne ujęcie, w którym podkreśla się kierunkowość i zdeterminowanie zmian (por. trzy wielkie XIX-wieczne koncepcje: ewolucjonizm, materializm historyczny i teoria modernizacji). W XX-wieku zostało ono wzbogacone przekonaniami o zewnątrzsystemowym charakterze genezy zmian oraz o istnieniu wewnątrzsystemowych mechanizmów regulacyjnych.

Druga połowa XX w. przyniosła jednak doświadczenia, które podważają wyobrażenia o ciągłości zmian, o lineamości dziejów, o nieodwracalności rozwoju i o działaniu koniecznych praw historii. Rodzą się postmodernistyczne wizje dziejów wielokierunkowych, dopuszczających zwroty wstecz i nieprzewidywalnych, dziejów, w których chos i niestabilność sąsiadują z ładem i stabilnością. Mówi się o samoorganizacji, fluktuacji i aili przypadku w porządkowaniu złożonych układów socjokulturowych. Rysuje się więc skomplikowana wizja dziejów, w której dopuszczalny jest detenninizm i przypadkowość, działanie „ślepych” sił historii i konstruktywny udział społecznych podmiotów. W tej wizji jest miejsce zarówno na globalne, snnplicystyezne koncepcje rozwoju społecznego jak i na bardziej empiryczne teorie średniego rzędu, dotyczące różnych aspektów rozwoju, por. teorie zorientowane na czynniki sprawcze rozwoju kultury, które podkreślają rolę rozwoju techniki, dyfuzji kulturowej, struktuiy socjodemogra-

ficznej i ruchów społecznych (rewolucyjnych, reformatorskich i ekspre-sywnycb). >

Zmiany kulturowe pojawiają się w różnych sferach kultury oraz w związkach między nimi, obejmują kulturę jednostek oraz ludzkich zbiorowości od małych grup po społeczność globalną, a także przebiegają na różnych poziomach:

-    wartości fbndementalnych, uzasadniających trwanie i podstawowe zasady istniejącego typu kultury,

-    systemu wzorców i norm regulujących zachowania,

-    reprezentacji świata i bezpośrednich doświadczeń.

Zasadnicza, wielka zmiana społeczna {przełom, transformacja) jest przede wszystkim procesem zmian w świadomości, polegających na akceptacji i przyjęciu innego systemu wartości i wzorców.

Racjąbytu języka jest „obsługa” życia społecznego w różnych sferach i strefach, w których spełnia on funkcje komunikacyjną, poznawczą i regulacyjną. Konsekwencją tego przeznaczenia jest wzajemne uwarunkowanie języka i kultury - rozwój języka zależy od społeczno-kulturowego kontekstu, ale sam język nie jest tylko biernym rejestratorem zmian w tym kontekście (por. w tym zakresie poglądy Herdera, Humboldta, Sapira i Whorfa, zob. Anusiewicz 1994, Wierzbicka 2001).

Lingwistyka od swoich początków interesowała się rozwojem języka. Nie dysponuje jednak do dziś skończoną teorią w tym zakresie (por. Fisiak 1990, Lehmann 1992). Różne próby wyjaśnienia mechanizmów zmian językowych koncentrują się na odmiennych ich'aspektach. Indoeuropeistyka XIX-wieczna eksponowała jako czynnik zmian analogię. Młodogramatycy podkreślali rolę czynników psychicznych i społecznych. A. Martinet wysunął zasadę ekonomii wysiłku jako sprawcę wielu przemian. E. Coseriu wszechwładnemu detenninizmowi w objaśnianiu zmian przeciwstawił kreacyjną swobodę mówiących. Szkoła praska uwypukliła moment teleolo-giezny i tendencje rozwojowe. Strukturalizm generalnie zwrócił się w stronę poszukiwania wewnątrzjęzykowych mechanizmów zmian, szukając ich źródła w systemowości języka oraz w językowych antynominach (m.in. między nadawcą a odbiorcą, kodem a tekstem, funkcją informacyjną a eks-presywną, w asymetrii znaku).

W Polsce najbardziej przemyślaną strukturalistyczną koncepcję historii języka przedstawiła I. Bajerowa (1969). Za główny proces w przemianach języka uznała ustawiczne doskonalenie się języka (z punktu widzenia nadawcy i odbiorcy) - język dąży do stanu optymalnego (przyczyna celowa). Przejawia się to w sześciu głównych tendencjach: uzupełniania syste-