~LWF0078 (2)

146

146

Ryc. 69. Posążek Thora z kości słoniowej z Lund (Skania). Wg R. Blomqvista

Z rytmu codziennych zajęć wyłamywały się niezwyczajne wydarzeń ia, wyprawy i czyny, inicjatywa ich upamiętnienia wychodziła od jednostek, a nic wspólnot rodowych, jednostki stawały się też przedmiotem pamięci i sławy. Zbiór zaleceń, dotyczących sposobu zachowania się czło^: wieka w różnych okolicznościach ułożony' w IX w., zwany Hdvamdl, czyli Słoica Wysokiego, głosił jednoznacznie: „Bydło wymiera, krewni umierają, podobnie umrze sam człowiek. Znam jedną rzecz, która nigdy nie zaginie: sąd o czynach zmarłe-go”.

Ulegał też głębokim przeobrażeniom cały tradycyjny system wierzeń religijnych. W mitologii skandynawskiej pojawiły się wątki, odpowiadające burzliwej dobie walić wewnętrznych i wypraw wi-kińskich⁶⁷. Odyn był nadal „wszechoj-cem”, który wiódł poległych wojowników do WalhaJli, lecz większym zaufaniem cieszył się Thor, symbol wojny i daA\^rca urodzaju; w szwedzkiej Upsali został on wręcz uznany za bóstwo naczelne* W osiedlach nieraz trafiały się jego wyobrażenia (ryc. 69), amulety w kształcie miniaturowej podobizny jego młota towarzyszyły wielu Normanom po śmierci (ryc. 70). W życiu codziennym nadal jednak szczególnym kultem obdarzano bóstwa płodności, dzieci Njórda — Ereya i jego siostrę Ereyę.

Tradycyjne wątki przeplatały się z nowymi. Istnieją uzasadnione podejrzenia, że właśnie w tym czasie, może pod wpływem chrześcijańskiej wizji apokaliptycznej, ukształtowały się poglądy Normanów na temat dramatycznego końca świata. Ujawnia je zredagowany u schyłku X w* poemat Vdluspd — Przepowiednia icieszczki. Utwór ten zapowiada zmierzch bogów' — Ragnarók. Po groźnych klęskach żywiołowych wyzwolone demony pod w^rodzą Lokiego dokonają aktu zniszczenia, Odyn, Thor i inni bogowie zostaną zamordowani przez swych odwiecznych w^rrogów: wilka

⁶⁷ Por. rozdział II, przyp. 51-53; Piekarczyk 1968; Kulin, [w:] I Nonncinni 1969, s. 117 n., jak też Nordal 1952; Neckel 1962-1968; dc Vrios 1963-1967, t. 1* 6. 48 n.

;

I

Ryc. 70. Naszyjnik żelazny z młotkami z grobu w Gniez-dowie pod Smoleńskiem (ZSRR). Wg A. N. Kirpicni-

kova

Fenrira, węża Midgardu i in. (ryc. 71). Zginą jednak w końcu sami sprawcy tych nieszczęść i wtedy nastąpi zmartwychwstanie sił pokoju. Być może do powstania tej wizji przyczyniły się niepokoje świata chrześcijańskiego przed 1000 rokiem, może też obawy rodzimego pogaństwa, które wyczuwało swą rychło zagładę. Koncepcja Ragnaróku zbyt odbiegała w każdym razie charakterem od ogółu pierwotnych wierzeń, by uznać jej dawną metrykę.

Wszystkim poczynaniom w pracy, walce, życiu prywatnym i publicznym towarzyszyły zabiegi o zdobycie sobie przychylności bóstw, a więc magia, wróżby, składanie ofiar. Obrzędy tego rodzaju odbywały się w każdym gospodarstwie. Tortozańczyk zapisał o Hedeby, że „kiedy ktoś zabija zwierzę na ofiarę, stawia on przy bramie swej zagrody słupy i zawiesza na nich ofiarę, czy to będzie bydlę, czy baran, czy kozioł, czy Świnia”. Amulety, zaklęcia ryte niekiedy w runach miały strzec przed złymi mocami lub szkodzić wrogom.

Ważnymi wydarzeniami były publiczne uroczy,stości religijne. Po miejscach spotkań tego rodzaju pozostały ślady w toponimice w postaci nazw zawierających rdzeń -vd-^es. Gromadzono się przy świętych gajach

⁰³ Całość tej problematyki przedyskutował ostatnio gruntownie O. Olsen 1965, zob. też tenże, [w:] Heiligtiimer 1970, s. 259 n. oraz dyskusję na temat Jelling Niel-