~LWF0116 (2)

skini¹. Taka forma ich imienia znana była Germanom zapewne już w starożytności, o czym świadczy nazwa równiny Idisaviso, zapisana przez Tacyta w Rocmi-kach (II, 16)². Idisy spotykamy również w Beowulfie, gdzie występują jako „ides Scyldinga”, „kobiety” lub „disy” Skjoldungów. Nazwa dis pojawia się także w najstarszych imionach germańskich, takich jak frankijskie Agedisus i Disibod, alemańskie Disi i longobardzkie Tiso. W Skandynawii spotykamy później imiona takie jak Aldis, Asdis, Herdis i wiele im podobnych. Przydomek skalda Thorbjorna disarskalda wskazuje, że napisał on (niezachowany) poemat poświęcony Disom. Słowo disa było poetyckim synonimem kobiety i w strofach skaldów takie miano było zaszczytnym określeniem każdej szlachetnie urodzonej damy i bogini.

Jan de Vries (1962, 77) wywiódł etymologię słowa disa od *dha, dawać. Disy porównać więc można z indyjskimi dhisana, żeńskimi istotami boskimi, których imię pochodzi od staroindyjskiego dhayati, „ssać, dawać piersi” i oznacza istotę darzącą matczynym mlekiem i macierzyńską opieką³.

Rola Dis w mitologii i kulcie była dużo większa niż wynika to z przekazów z doby schyłkowego pogaństwa i chrystianizacji⁴. Kult Dis potwierdza toponomastyka całej Skandynawii, gdzie pojawiają się Disaroy (wyspa Dis), Disavid (*Disavi, świątynia Dis), Disberg (góra Dis) czy Disasen (wzgórze Dis). Kilkakrotnie w bezpośrednim pobliżu nazw związanych z Disami pojawiają siętoponi-my zawierające imiona Thora i Ulla (H.-P. Naumann 1984, 496). Disy pojawiają się już w najstarszych źródłach nordyckich. Według Ynglingatal (21: Skj. BI, 11) skalda Thjodolfa i Ynglinga sagi (29) Snorriego Sturlusona szwedzki król Adils zginął, gdy wjeżdżał na koniu do uppsalskiej świątyni dis (disarsalr), by uczestniczyć w ich święcie. Spadł wtedy z konia i rozbił głowę o kamień. Trudno nie dopatrywać się w tej wzmiance kultowego podtekstu i nie doszukiwać się jej związku z ofiarami z ludzi, a zwłaszcza z przypisanym kilkakrotnie Szwedom składaniem w ofierze króla. Opowieść o śmierci Adilsa potwierdza Historia Norwegie (IX, 26), ale zamiast o świątyni Dis mówi się w niej o świątyni Diany⁵, w której widzieć należy Freję, zwaną „vanadisą” lub po prostu „disą”. Ale w tymże Ynglingatal (7: Skj. B1, 8) słowo jodis, „końska Disa”, oznacza boginię Hel.

O święcie Dis i składaniu im ofiar (disarblot) wspomina Hervarar saga (1). Odbywało się ono jesienią w chwili uznawanej za początek zimy (at vetrnot-tum), w połowie października (Saga o Egilu 44; Viga-Glums saga 6). W Thi-dranda thattr (Fiat 1, 1860, 419^21) opisano, jak podczas chrystianizacji Islandii Tidrandi, syn Sidu-Halla, jednego z przywódców partii dążącej do przyjęcia chrztu, stał się ofiarą Dis. Miał on wówczas 18 lat i był dobrze zapowiadającym się młodzieńcem. Przyjacielem Sidu-Halla był obdarzony zdolnością jasnowidzenia Thorhall, który przeczuwał nieszczęście (L.P. Słupecki 1998, 25-26). Związana z disarblot uczta odbywała się w pierwszą niedzielę pory zimowej. Pogoda była surowa, przybyło więc mało gości. Gdy wieczorem ludzie zasiedli do stołów, Thorhall - mimo swej niewiary w możliwość odwrócenia biegu zdarzeń - poprosił, aby nikt tej nocy nie wychodził z domu, cokolwiek by się nie działo, bo ściągnie na siebie nieszczęście. Sidu-Hall przykazał zastosować się do jego rady. Gdy uczta się skończyła i ludzie zasnęli, rozległo się stukanie do drzwi; nikt ze śpiących na nie nie odpowiadał. Pukanie powtórzyło się trzykrotnie. Wówczas zerwał się Tidrandi i powiedział: „To wielki wstyd, że tu wszyscy ludzie udają, że śpią, gdy goście nadchodzą”. Wziął miecz do ręki i wyszedł. Przed domem nie ujrzał nikogo, ruszył więc dalej na dwór, by się rozejrzeć. Wtedy usłyszał tętent dobiegający z północy i zobaczył dziewięć kobiet w czerni z mieczami w dłoniach. Usłyszał też tętent z południa; z tej strony dziewięć kobiet w jasnych szatach jechało na siwkach. Wówczas zawrócił do domu, lecz kobiety w czerni dopadły go i śmiertelnie raniły, choć bronił się dzielnie. W czas jakiś potem obudził się Thorhall i gdy spostrzegł, że brakuje Tidrandiego, zbudził innych. Zaczęto go poszukiwać i wreszcie znaleziono. Był tak ciężko ranny, że rankiem zmarł, przedtem jednak zdołał jeszcze opowiedzieć, co mu się przydarzyło. Pochowany został w kurhanie według pogańskiego obyczaju.

Sidu-Hall spytał Thorhalla, co te dziwne wypadki znaczą. Ten odpowiedział: „Tego nie wiem, lecz wydaje mi się, że nie były to kobiety, lecz Fylgie waszych krewnych (fylgiur ydrar fraenda), i że teraz nastąpi zmiana wiary (sidaskipti) i ta nowa wiara będzie dla kraju lepsza. Sądzę, że te z waszych Dis, które wyznają dawną wiarę przeczuły zmianę wiary”. Dlatego, przypuszczał, gdy nie znalazły oczekiwanych darów (skatt), zabrały Tidrandiego jako należny sobie udział. Lepsze Disy (grupa kobiet w jasnych szatach) chciały pomóc Tidrandie-mu, lecz nie zdołały tego dokonać. Dag Strómback (1970, 166-167) przypuszczał, że jako poganin pozostawał on we władzy czarnych Dis. Siad opowieści o śmierci Tidrandiego odnajdujemy w Sadze o Njalu (100), która przedstawiając ród Sidu-Halla wspomina o jego synu Tidrandim, „o którym mówią, że Disy go zamordowały”. W tradycji sag Sidu-Hall należy do pierwszych stronników

1

   J. de Vrics 1956, 321-322; K. Heim 1953, 148, 218-229; R. Simek 1995, 89.

2

   Taka interpretacja opiera się na dokonanej przez J. Grimma emendacji Idistaviso na Idisaviso, o czym krytycznie H.-P. Naumann 1984, 494.

3

   Tak H.-P. Naumann 1984. 494 (za K.F. Johanessoncm).

4

   Podstawową literaturę patrz w: F. Stroni 1954; R. Simek 1995, 70-72; L.P. Słupecki 1998, 41-42.

5

   Historia Norwegie IX, 2003. 76-78; por. H.-P. Naumann 1984, 497.