IMGu33 (3)

Siary 1 nouy ńtwf

Siary 1 nouy ńtwf

ftocMu

>QO

dorzeczu Dunaju, na zachód od jego południkowego odcinka. Nie miały one wprawy tak drastycznego charakteru, jak w przypadku osadnictwa gawskiego i kyjatyckiego Wielkiej Nizinie Węgierskiej, ale przyczyniły się również do generalnej zmiany istniejące-go modelu kulturowego. Około połowy okresu HaB przestało funkcjonować wiele cmen-tarzysk i osiedli środkowodunajskiej kultury pól popielnicowych na terenie Transdanu. bu. W tym samym czasie zaczęły kształtować się zespoły osadnicze reprezentujące nowa jakość kulturową, rj. kulturę wschodniohalsztacką Z punktu widzenia geografii osad morwa i potencjału demograficznego bazował)' one w dużej mierze na starych ośrodkach osadniczych, wy kazując jednocześnie wiele elementów dyskontynuacji.

Podobne procesy doprowadził)' do ukształtowania się na całym obszarze środko-wodunajskiej kultur)* pól popielnicowych nowej, wczesnohałsztackiej sieci osadniczej, której specyfikę podkreśla struktura mikroregionów' osadniczych. Ich jądro tworzyły ufortyfikowane osiedla, najczęściej o znacznych rozmiarach. Towarzyszyły im cmentarzyska kurhanowe i płaskie, przy czym pierwsze z nich lokowane były często w bezpośrednim sąsiedztwie grodu, np. wzdłuż prowadzącej do niego drogi. Strukturę mikroregionów' uzupełniały osiedla otwarte, wyznaczające zasięg zajmowanego przez daną grupę terytorium.

omor*a y oartarzyrtcy

Jednym ze składników inwentarzy o charakterze przejściowym między kulturą pól popielnicom vch a kulturą wschodniohalsztacką wj środkowym dorzeczu Dunaju są element)’ o proweniencji południowej. Ten kierunek oddziaływań kulturowych stopniowo przybiera! na znaczeniu, wzbogacony o rozbudowaną inspirację śródziemnomorską, zwłaszcza italską (ze strony środowiska kultury Villanova), a na północnym obrzeżu Bałkanów' - z czasem - również grecką Był to wynik presji cywilizacyjnej i osadniczej środowiska greckiego, ukoronowanej tzw. wielką kolonizacją grecką Po okresie wstęp-nej, rozpoznawczej penetracji różnych terytoriów leżących w zasięgu możliwości żeglugowych Greków, której literackim odzwierciedleniem jest m.in. mit o Argonautach, jej początkowy akt stanowiło założenie w VIII wieku BC kolonii greckich na Sycylii i w południowej Italii. Około 750 BC miasta greckie powstały w środkowej Italii, nad Zatoką Neapołitańską min.: najstarsze z nich i najbardziej na północ wysunięte - Kyme (2. połowa Vm wieku BC), Naxos (735 BC) i Syrakuzy (734 BC) na Sycylii. Nastąpiło wówczas geograficzne zbliżenie ośrodków wysoko rozwiniętej cywilizacji śródziemnomorskiej z kulturami europejskich barbarzyńców, czego zwieńczeniem było założenie przez Fokijczyków około 600 BC Massalii, greckiego miasta u ujścia Rodanu, a później Adm 1 Spiny u ujścia Padu. Równocześnie postępowała kolonizacja adriatyckich wybrzeży Półwyspu Bałkańskiego (m.in. Apollonia, Epidaurus), zbliżająca Greków jeszcze bardziej do ugrupowań etnicznych (iliryjskich) z centralnych Bałkanów. Kolonizacja wybrzeży Morza Egejskiego uczyniła też z plemion trackich, zamieszkujących wschodnią część Bałkanów, jednego z najbliższych sąsiadów Greków. Ta druga, obok kmduej, akcja kolon izacyjna objęła właściwie niemal całą południową Europę i znacząco wpłynęła na przyspieszenie postępu cywilizacyjnego na przyległych obszarach. Presja ktlklMOwa Greków] wywarta też wielki wpływ na ostateczny kształt uformowanej w VU wieku BC cywilizacji etruskiej, oddziałującej z kolei intensywnie na charakter zjawisk w północnej IcaJii, północno zachodniej części Bałkanów i na przylegających obszarach strefy południowowst hodnioalpej.sk i ej.

| yuahzacyjna i/jmul barbarzyńskiej Europy ■- kultura halsztacka im oddziaływania

tMeammoabonkse, zwłaszcza grecku* oraz italskie* impulsy cywilizacyjne wnaj* WSttmeruu byty właśnie tym nurtrrn, który w ciągu okresu 11-4 ukł/talto-śr<Kl</wr.l'.< Italszi.K kiego w środkowej ł'iiropieli

szerokim upowszechnieniem się żelaza i jego technologii, najważniejszym ich składni-Iciem było rozprzestrzenienie się ceramiki malowanej nawiązującej w formach m.in. da kultury Villanova, a także przejęcie symboliki antropomorficznej (antropomorfi-zacja mitu i eposu), w zachowaniach magiczno-religijnych. Przełom kulturowy w Kotlinie Karpackiej i - szerzej - w środkowym dorzeczu Dunaju zapoczątkowały jednak wcześniejsze chronologicznie impulsy stepowe. Ich pierwotne znaczenie polega na destrukcyjnej roli, jaką odegrała penetracja mobilnych grup koczowników, mająca niewątpliwie w wielu przypadkach charakter militarny.

kryzys w strukturach społeczności środkowoeuropejskich

Naruszenie istniejących struktur osadniczych, a przede wszystkim społeczno-politycznych przez pojawienie się w najbliższym sąsiedztwie ugrupowań koczowników mających przewagę militarną, nie mogły pozostać bez echa w zachowaniach kulturowych miejscowej, osiadłej ludności. Trzeba podkreślić, iż specyficzna technika i taktyka wojowania, a kwłaszcza ogromna mobilność stepowców na wielkich dystansach, czyniła z nich wrogów nieuchwytnych. Przy ówczesnej strukturze organizacyjnej, w tym osadniczej, społeczności środkowoeuropejskich mogli oni bezkarnie penetrować rozległe terytoria. W takim kontekście musiał nastąpić kryzys „społecznego zaufania” do własnych struktur organizacyjnych (autorytetów władzy itp.), sposobów wojowania, wyznaczników i wzorców prestiżu społecznego. Powodowało to jednocześnie otwarcie się na inne, „skuteczniejsze" wzorce zachowań kulturowych. Z wzorów kulturowych oferowanych przez stepowców, a zasadniczo obcych społecznościom późnych kultur pól popielnicowych w Europie Środkowej u schyłku epoki brązu, wymienić należy przede wszystkim: ogromne znaczenie ekonomiczne i kulturowe konia, zjawisko szczególnie wysokiej roli społecznej, wręcz heroizacji archetypu wojownika, instytuqę silnej władzy jednostek podbudowaną kultem herosa, rzeczywistego i mitycznego równocześnie przodka i - w efekcie - silnie wyrażonej hierarchiczności statusu społecznego.

ugrupowania halsztackiego modelu kulturowego

Zapoczątkowane w zachodniej części Kotliny Karpackiej głębokie przemiany kulturowe stopniowo ogarniały obszary leżące w środkowym i górnym dorzeczu Dunaju, a następnie Renu, aż po wschodnią i środkową Francję w Europie Zachodniej. Kolejno w miejsce zanikających ugrupowań w typie pól popielnicowych, po przełomie HaB/HaC zaczęły pojawiać się ugrupowania reprezentujące halsztacki model kulturowy. Poza klasycznym kręgiem kultur wschodniohalsztackich, obejmujących obszary wschodnioalpejskie i ich otoczenie aż po południowo-zachodnią Słowację, południkowy bieg Dunaju i północno-zachodnią część Bałkanów, należały do nich kultury' horakowska z terenu południowych Moraw i byłańska ze środkowych Czech oraz rozległy krąg kultufc zachodniohalsztackich. Symptomy destabilizacji i zmiana oblicza kulturowego nie ominęły także zachodnich i południowo-zachodnich peryferii kompleksu kultur pól popielnicowych w Europie Zachodniej, sięgając stopniowo aż po obszar)' Półwyspu Iberyjskiego i - przez tereny nad dolnym Renem - południowej Anglii.

ugrupowania kultury łużyckiej

Zjawiska tego typu nie objęły natomiast północnej części Europy Środkowej, gdzie nie sięgnęła fala penetracji stepowców u schyłku epoki brązu (HaB). Mimo przełomu te< Imologicznego związanego ze stopniowym upowszechnianiem się metalurgii żelaza, na terenach tych sukcesywnie rozwijały się poszczególne ugrupowania kultury' łużyckiej, Zjawiska „halsztatyzuc ji" objęły tylko te ugrupowania łużyckie (np. grupę śląską), które ze względów geograficznych czy ekonomicznych pozostawał)' w bliższych związkach ze środowiskiem halsztackim. W stosunku do przełomu cywilizacyjnego w Kotlinie Karpackiej miały one charakter wtomy i był)' efektem wpływów, ukształtowanych już w' halsztackich ośrodkach kulturowych. Podkreśla to rolę i rangę pierwome-go impulsu jakim dla Europy Środkowej w tych przeobrażeniach była presja ludności >» /nwnu /ej .o odmiennym modelu cywilizacyjnym.

Kultura halsztacka była najbardziej zaawansowanym cywilizacyjnie ugrupowaniem

• •.nej epoki zela/.i na terenie barbarzyńskiej Europy. Jednak minio stosunkowo