GEOLOGICZNA DZIAA
ALNOŚĆ MORZA
Geologiczna działalność morza ma zarówno charakter niszczący  erozyjny jak i
twórczy. Erozja przejawia się przede wszystkim oddziaływaniem na brzeg i dno w
pobliżu brzegu. Jej przyczyną jest ruch wody morskiej czyli:
�� pływy  wywołane przyciąganiem Słońca i Księżyca
�� falowanie  związane głównie z oddziaływaniem wiatru (uderzenia wiatru o
powierzchnię wody)
�� prądy morskie  wywołane wiatrami stałymi oraz różnicami właściwości
fizycznych i chemicznych wód morskich.
Pływy to okresowe wahania poziomu morza,
które powstają w wyniku przyciągania Ziemi
przez Księżyc i w mniejszym stopniu przez
Słońce. Największe pływy obserwujemy w
czasie nowiu i pełni Księżyca, gdy Ziemia,
Księżyc i Słońce znajdują się na jednej linii.
Na linii łączącej Ziemię z Księżycem powstaje
przypływ, zaś na linii prostopadłej odpływ. W
wyniku ruchu obrotowego w ciągu doby mamy
dwukrotnie przypływ i dwukrotnie odpływ.
Największe pływy obserwujemy w czasie
nowiu i pełni.
Wielkość tego zjawiska zależy od szerokości
geograficznej i pory roku, a także głębokości
zbiornika, jego wielkości i rozczłonkowania
linii brzegowej. Na otwartych wodach
oceanów amplituda pływów nie przekracza 1
m. Na Bałtyku 2 cm, w zatoce Fundy w
Kanadzie do 15 m. Energia pływów jest
wykorzystywana do produkcji energii
elektrycznej.
Zatoka Fundy - odpływ i przypływ
1
Największe pływy
miejsce morze państwo średnia maksymalna
wysokość wysokość pływu
pływu [m] [m]
Zatoka Fundy Ocean Kanada 11,4 19,6
Atlantycki
Rio Gallegos Ocean Argentyna 10,4 18
Atlantycki
Port Granville Kanał La Francja 9,3 16,1
Manche
Zatoka Morze Ochockie Rosja 8,5 14,7
Penżyńska
Zatoka Collier Ocean Indyjski Australia 8,1 14
12,3
Rzeka Zatoka Meksyk 7,1
Kolorado Kalifornijska
Falowanie jest wywołane głównie
oddziaływaniem wiatru na powierzchnię wody. W
otwartym oceanie fale są symetryczne a ruch
cząstek wody następuje po okręgu. Głębokość
falowania sięga 50-100 m, a na oceanach nawet
do kilkuset metrów. Wysokość fali średnio 2-6 m
w czasie sztormu kilkanaście m.
Falowanie trwa zwykle dłużej niż wiatr i przenosi
się na obszary bez wiatru. Falowanie bez wiatru
to martwa fala.
Fala wywołana nad głęboką wodą to fala oscylacyjna. Ruch cząstek jest kołowy. W
miarę zbliżania się fali ku brzegowi kołowy ruch cząsteczek wody zostaje zakłócony
wskutek tarcia wody o dno i spadku prędkości fali przy dnie. W miarę zbliżania się fali ku
brzegowi, gdy głębokość jest mniejsza od � długości fali, zaznacza się hamujący
wpływ dna - cząsteczki zaczynają poruszać się ruchem eliptycznym (ruch cząstek tam i
z powrotem)
2
Jeżeli głębokość równa się 1/20 długości fali, cząsteczki przesuwają się poziomo ku
brzegowi i nie wracają. Jest to fala translacyjna
fala oscylacyjna fala translacyjna grzywacze
Prędkość fali w płytkiej wodzie zależy od głębokości. Zwiększa się wysokość, fala staje
się stroma o wąskim szczycie. W szczycie prędkość cząstek jest większa niż przy dnie,
fala staje się asymetryczna, łamie się, staje się grzywaczem.
Strefa, w której łamie się fala to strefa kipieli.
Przy załamaniu fal w strefie kipieli
kierunek fali można rozłożyć na dwie
składowe prostopadłą i równoległą do
brzegu. Składowa równoległa
powoduje powstanie prądu litoralnego.
Prąd litoralny  prąd spowodowany nie
prostopadłym nabieganiem fali na brzeg,
płynący w kierunku rozwierania się kąta
utworzonego przez grzbiety fal i linię brzegu.
Tsunami  są to fale powstające wskutek
podmorskich trzęsień ziemi, gwałtownych
erupcji wulkanicznych, czy wielkich osuwisk
podmorskich. Na otwartym oceanie można nie
zauważyć przemieszczającej się fali tsunami, gdyż
ma ogromną długość  nawet 200 km i zaledwie
kilku metrową wysokość. Prędkość fali może mieć
nawet 800 km/h. Docierając do brzegu fale
spiętrzają się do dużych wysokości  nawet 40 m i
więcej i mogą stać się przyczyną kataklizmu.
3
Prądy oceaniczne
W ocenach występują stałe prądy morskie, które przemieszczają ogromne masy wody
na odległość wielu tysięcy kilometrów. Wyróżnia się prądy powierzchniowe,
podpowierzchniowe, denne i wznoszące. Przyczyną ich powstawania są stałe wiatry
oraz różnice gęstości spowodowane różnicami temperatury i zasolenia wód
oceanicznych.
Erozja morska  powodowana jest
głównie przez falowanie i pływy. Prądy
odgrywają niewielką rolę. W morzach
zamkniętych działa głownie falowanie
wiatrowe, natomiast u wybrzeży dużych,
otwartych akwenów główną rolę
odgrywają pływy. Erozja widoczna jest
przede wszystkim na wybrzeżach i na
dnie morskim w pobliżu brzegu.
Erozja morska zależy od: siły fal i
prędkości pływów, kształtu linii brzegowej w poziomie i pionie i budowy
geologicznej oraz prędkości prądów morskich. Najintensywniejsze jest działanie erozji
na wypukłych fragmentach wybrzeża  przylądkach. W zatokach energia fal ulega
rozproszeniu.
4
Erozja wywołana działaniem wody polega na odrywaniu i
rozmywaniu skał brzegu.
Ścieranie skał podłoża okruchami skalnymi
transportowanymi przez wodę (również lód i wiatr) wskutek
tarcia i wzajemnych uderzeń  nazywa się abrazją.
Na brzegach niskich działalność erozyjna jest mała. Działa
głównie na dnie, w strefie kipieli. Wybrzeża płaskie są
częściej akumulowane a nie niszczone.
Fale atakujący stromy brzeg podcinają go i powodują jego
cofanie. Powstaje platforma abrazyjna i klif. Na platformie
abrazyjnej może utworzyć się platforma akumulacyjna
(terasa akumulacyjna). Z czasem przez poszerzanie
platformy abrazyjnej energia fal maleje; klif staje się martwy.
Cofanie wybrzeży ma różną prędkość:
Wolin 180 m przez 200 lat
W rejonie Kołobrzegu 0,5-1 m / rok
Kredowy brzeg Anglii 2 km od czasów rzymskich
Erozja podmorska
Na szelfie i stoku kontynentalnym znacząca rolę odgrywają prądy zawiesinowe
(przydenne prądy spowodowane większą gęstością wody obciążonej zawiesiną. Mętna
5
woda dzięki drobnym zawiesinom jest cięższa od wody czystej. Dodatek 1% mułu
zwiększa ciężar wody morskiej z 1,026 do 1,04 g/cm3
Szczególnie podatny do tworzenia prądów jest stok kontynentalny pokryty luz
nymi
osadami. Powstają wtedy osuwiska podmorskie. Powstają kaniony podmorskie
rozcinające nie tylko szelf ale i stok kontynentalny.
Akumulacja
Akumulacja jest wynikiem
transportowania i osadzania
materiału w strefie brzegowej.
Transport może mieć kierunek
prostopadły równoległy do
brzegu.
Fala nabiega na brzeg pod kątem
a spływa prostopadle do brzegu.
W ten sposób przemieszczają się
cząstki niesione prądem
przybrzeżnym nawet 100 m /
dobę.
Plaże  powstają z wyrzucanego
przez morze materiału, którego
morze nie jest w stanie unieść z
powrotem.
Wały brzegowe tworzą się w linii
brzegowej, przy końcu zasięgu fal
z nagromadzenia grubszego
materiału (prąd powrotny zabiera
tylko drobniejszy materiał).
W strefie kipieli na płaskim płytkim dnie fala powoduje wymywanie rynien erozyjnych
równoległych do brzegu a materiał wyrzuca na ich krawędz
powstają podwodne
mielizny - rewy (grzędy mielinowe, ryfy). Powstają w czasie sztormów a ich położenie
zmienia się.
6
Bariery  w płytkich morzach fala może załamywać się daleko
od brzegu (kilka lub kilkanaście kilometrów). Powstają wały
piaszczyste, które mogą na stałe wystawać nad poziom morza.
Na Adriatyku nazywają się lido, Przybrzeżna, płytkowodna
część morza pomiędzy barierą piaszczystą a brzegiem
nazywana jest laguną.
Mierzeje i kosy  powstają z niesionego przez prąd morski
wzdłuż wybrzeża materiału w miejscu jego załamania (zatoki).
Kosa  forma akumulacyjna jednym końcem połączona z
lądem
Mierzeja  wały piaszczyste przyrastające do lądu z obu stron
nierównego brzegu Odcięte przez mierzeje zatoki to zalewy
7
Utwory rafowe. W miejscach gdzie sedymentacja materiałów terygenicznych nie jest
silna, na dnie szelfowego morza rozwija się bujne życie organiczne. Korzysta ono z
ruchu fal i dobrego natlenienia. Powstają rafy koralowe, litotamniowe i mszywiołowe.
Rafą nazywamy podwodną budowlę morską utworzoną przez osiadłe głównie kolonijne
organizmy morskie, które potrafią się przeciwstawić prądom i falowaniu.
Typy raf:
�� przybrzeżne  równoległa do wybrzeża zapora
ciągnąca się kilkadziesiąt  kilkaset m od brzegu
�� barierowe - wał ciągnący się wzdłuż lądu od
kilku do 200 km, oddzielony od lądu płytką
laguną,
�� atole  wały rafowe pierścieniowo zamykające
lagunę, powstanie atoli związane jest ze
zmianami poziomu morza lub obniżaniem wysp wulkanicznych. Przestrzeń
wodna wewnątrz atolu - laguna
Strefy sedymentacyjne
Osady morskie są zróżnicowane w zależności od głębokości zbiornika i odległości od
brzegu. Wydziela się 4 strefy sedymentacyjne:
�� litoralna  blisko brzegu do głębokości 40-60 m, powstają tu głównie osady
terygeniczne, ale również i biogeniczne a w szczególnych warunkach chemiczne
8
�� nerytyczna  od dolnej granicy strefy litoralnej do krawędzi szelfu 200-250 m;
bogate życie organiczne, rafy; brak roślinności dennej
�� batialna (hemipelagiczna)  stok kontynentalny do głębokości 2000-3000 m;
osady okruchowe i biogeniczne
�� abisalna (eupelagiczna)  dno głębokich basenów oceanicznych, znikomy
wpływ lądu; opadłe na dno szczątki organizmów planktonicznych; iły
głębokomorskie
Osady morskie w zależności od pochodzenia składników dzieli się na:
�� Terygeniczne  powstają przez osadzanie cząstek mineralnych przyniesionych
do morza przez rzeki, wiatr i lodowce z obszarów lądowych. Bliżej brzegu paski i
żwiry, dalej cząstki mniejsze  muły i iły. Osady fliszowe z prądów
zawiesinowych.
�� Organiczne  powstają w różnych strefach oceanu, a ich skład zależy od
głębokości zbiornika. Są utworzone przez gromadzenie się na dnie szczątków
organicznych lub są wynikiem działania organizmów morskich - mszywiołów,
glonów, małży ślimaków. Powstają rafy.
�� Chemiczne  pochodzą z wytracania się różnych związków chemicznych w wody
morskiej. Powstają wapienie, doliomity, gipsy, anhydrtyty sole kamienne i
potasowe.
�� Pochodzenia wulkanicznego  utworzone w wyniku erupcji wulkanów lub
osadzania się popiołów wulkanicznych.
9
Typy wybrzeży
fiordowe  powstałe w wyniku zalania długich i głębokich U
kształtnych dolin polodowcowych (np. Norwegia, Nowa Zelandia,
Chile)
szkierowe  setki i tysiące skalistych wysepek rozrzuconych w
pobliżu brzegu. Efekt zalania obszaru polodowcowego z licznymi
mutonami np. wybrzeże Szwecji, Finlandii, Alaski
riasowe  powstałe jako rezultat zatopienia dolnych odcinków
szerokich dolin rzecznych, na ogół wciętych w masywy górskie
biegnące prostopadle do brzegu np. wybrzeże Bretanii,
Normandii, Irlandii, Hiszpanii
dalmatyńskie  zatopione pasma górskie przebiegające
równolegle do brzegu, długie wysepki równoległe do brzegu
(wybrzeże Dalmacji)
lidowo- lagunowe  powstają w wyniku usypania piaszczystego
wału równoległego do brzegu (lido), część morza odcięta wałem
nosi nazwę laguny; na niższych szerokościach geograficznych
rolę wałów piaszczystych przejmują rafy;
zalewowe  wskutek częściowego odcięcia zatoki lub płytkiej
części zbiornika morskiego mierzeją utworzoną przez prąd
przybrzeżny (np. na polskim wybrzeżu Bałtyku).
limanowe  jeżeli wałami piaszczystymi odcięte są lejkowate ujścia
rzeknp. wybrzeże Morza Czarnego wsch. wybrzeże Zat. Gwinejskiej
10
 11