Teoria wychowania
Teoria wychowania
Wstęp
1. Ogólna analiza istoty teorii naukowych
2. Teoria naukowa o wychowaniu, czyli teoria wychowania
3. Typy teorii wychowania
4. Antropologia filozoficzna jako z
ródło teorii wychowania
4.1. Koncepcja antropologiczna Rubachy
4.2. Antropologia filozoficzna w podręczniku pod redakcją Michała Godlewskiego
4.3. Antropologia filozoficzna w podręczniku Stanisława Kunowskiego
Bibliografia
Literatura podstawowa
Literatura dodatkowa
Wstęp
Moduł trzeci zakończył analizę zagadnień wstępnych, tak zwanych metateoretycznych.
Zawierały one opis podstawowych kwestii charakteryzujących pedagogikę jako naukę,
a więc treść ich pozwoliła udzielić nam odpowiedzi na takie pytania, jak:
Czym zajmuje się pedagogika?
Jaka jest jej geneza?
Jakie przechodziła etapy w swoim rozwoju?
Które z tych etapów miały istotny wpływ na dzisiejszy obraz dyskusji o pedagogice?
Jakie podstawowe pojęcia stosowane są w pedagogice i co one oznaczają?
Jakie można wyodrębnić działy w pedagogice?
Z jakimi naukami współpracuje pedagogika współczesna?
Jakie metody badań stosowane są w dzisiejszej pedagogice?
Obecnie przechodzimy już do drugiej grupy zagadnień charakteryzujących pedagogikę jako
naukę, a mianowicie do tej jej części, w której opisuje ona uznawane przez nią teorie
dotyczące wychowania. Zagadania te nawiązują do meteteoretycznych, ale mają bardziej
szczegółowy charakter, niż te opisywane we wcześniejszych modułach  stąd może się
1
Teoria wychowania
czasem wydawać, że niektóre problemy były już poruszane (porównaj analizę wychowania w
module I i V). Jest to jednak tylko pozorne wrażenie, ponieważ w modułach I III była mowa o
ogólnych kwestiach pedagogicznych, zaś w modułach IV V wchodzimy w ich szczegóły.
Uwaga ta dotyczy przede wszystkim analizy pojęcia wychowanie.
Na całość tego modułu, którego przedmiotem jest teoria wychowania, składają się więc
następujące treści:
 ogólna analiza istoty teorii naukowych,
 teoria naukowa o wychowaniu, czyli teoria wychowania,
 typy teorii wychowania,
 antropologia filozoficzna jako z
ródło teorii wychowania,
 poglądy antropologiczne autorów omawianych przez nas podręczników.
1. Ogólna analiza istoty teorii naukowych
Teoria naukowa, według Stefana Kamińskiego, stanowi węzłową jednostkę każdej nauki
w tym i pedagogiki. Jest systemem i to systemem dedukcyjnym (patrz moduł II) albo do
niego zbliżonym. Najczęściej stanowi ona układ logicznie i rzeczowo powiązanych tez, na
które składają się:
 ogólne zasady,
 hipotezy,
 prawa,
 definicje.
Wszystkie one pozwalają na wyjaśnianie rzeczywistości, na przykład pedagogicznej, a więc
zjawisk i procesów zachodzących w ramach niej.
Każda teoria naukowa, w tym i pedagogiczna, składa się z różnych elementów. Związki
między tymi elementami były różnie określane. W historii metodologii nauki mówi się o kilku
ich typach. Znany jest tak zwany model trapezowy, w którym z nielicznych założeń
(mniejsza podstawa trapezu) należało wydedukować (wywnioskować) twierdzenia coraz
mniej ogólne. Proces ten ukazany został na poniższym rysunku.
2
Teoria wychowania
główne prawa
twierdzenia szczegółowe
Rysunek 1. Związki pomiędzy elementami teorii pedagogicznej w formie trapezu
Oprócz powyższego znany jest inny model, przypisywany najczęściej pozytywistom, który
jest odwróceniem schematu pierwszego, co ukazuje schemat z rys. 2.
zdanie obserwacyjne
ogólne prawa - podstawowe założenie teorii pedagogicznej
Rysunek 2. Związki pomiędzy elementami teorii pedagogicznej w formie odwróconego trapezu
Z czasem wykształcił się trzeci model powiązań pomiędzy elementami teorii. Wykreował się
tak zwany typ aksjomatyczny, w którym wyróżniano zdania bazowe i pochodne, co można
schematycznie ująć w postaci następującego rysunku:
3
dedukcja
indukcja
Teoria wychowania
zdanie bazowe
zdanie pochodne nr 1
zdanie pochodne nr 2
zdanie pochodne nr 1a zdanie pochodne nr 3
Rysunek 3. Związki pomiędzy elementami teorii pedagogicznej w ujęciu aksjomatycznym
Można też spotkać się z poglądem, że powiązania pomiędzy elementami teorii można
przedstawić przy pomocy modelu przypominającego drabinę. Na jej najwyższym szczeblu
byłyby najogólniejsze prawa, a na najniższym zdania obserwacyjne. Poszczególne zaś
szczeble wiąże z góry na dół dedukcja, a z dołu do góry indukcja. Schematycznie można to
ująć na przykład w ten sposób:
ogólne prawa
zdanie obserwacyjne
Rysunek 4. Związki pomiędzy elementami teorii pedagogicznej przypominające model drabiny
Istnieje jeszcze wiele modeli powiązań istniejących pomiędzy elementami teorii, ale nie
wnoszą one już zasadniczo nic nowego do faktów powyżej przedstawionych. Warto może
jeszcze tylko dodać, że współcześnie przy omawianiu relacji elementów w teoriach, w tym
i pedagogicznych, bierze się często pod uwagę także aspekt semiotyczny.
4
d
a
e
j
d
c
u
k
k
u
c
d
j
n
a
i
Teoria wychowania
Metodolodzy nauki, między innymi Max Planck, zwracają uwagę, że przy budowaniu teorii,
ważną rolę odgrywają następujące czynniki:
 dane pochodzące z doświadczenia,
 zdania analityczne,
 filozoficzny obraz świata budującego teorię naukowca.
W procesie tworzenia teorii, w tym i teorii wychowania, konieczne jest przestrzeganie
następujących zasad:
1. Wyodrębnienie podstawowych  przedmiotów tworzących daną teorię.
2. Zdefiniowania ich.
3. Wyodrębnienia podstawowych procesów występujących pomiędzy tymi  przedmiotami .
4. Sformułowania praw rządzących  przedmiotami i procesami.
5. Ukazanie, w jakim stopniu sformułowana teoria pozostaje w zgodzie ze zjawiskami
empirycznymi już danymi lub dającymi się przewidzieć.
Dążenie do uproszczenia struktury teorii leży u podstaw tzw. redukcji. Nie każda redukcja
ma jednak takie zadanie, może bowiem ona służyć wyjaśnieniu jednej teorii za pomocą innej
(jest to tak zwane wyjaśnianie międzyteoretyczne często stosowane w pedagogice na
przykład wtedy, gdy wychowanie próbujemy wyjaśnić przy pomocy teorii socjologicznych
bądz
psychologicznych).
Teoria naukowa, oprócz poprawności logicznej, powinna posługiwać się odpowiednim
językiem. Język ten powinien być:
 informatywny,
 ścisły,
 precyzyjny,
 pozbawiony pojęć mętnych,
 jednoznaczny.
O naukowości treści jakiejś teorii stanowi:
 twórczy charakter,
 jednolitość treści wszystkich zdań naukowych,
 spójność problematyki,
 harmonijna kompozycja całości,
 względna prostota,
 ogólność,
5
Teoria wychowania
 przejrzystość,
 integracja,
 dokładność,
 elegancja,
 płodność,
 możliwie najmocniejsze uprawomocnienie, czyli dopuszczalność, usprawiedliwienie teorii
ze względu na odpowiednie wyniki obserwacji.
W zaproponowanym zestawie warto zwrócić szczególną uwagę na twórczość teorii
naukowej, ponieważ jest to postulat bardzo często wymieniany przez współczesnych
metodologów. O jaką twórczość tu chodzi? Twórczość polega na tym, iż dana teoria ma
niestandardowy charakter, że ma zdolność do wzbogacania danej nauki nowymi treściami.
Nowość ta może się przejawiać w:
 znalezieniu nowej informacji,
 bardziej ścisłym lub precyzyjnym sformułowaniu jakiejś informacji,
 w nowym uzasadnieniu jakiejś tezy naukowej,
 dopełnieniu jakiejś tezy naukowej,
 nowym usystematyzowaniu wiedzy.
We współczesnej metodologii, ze względu na twórczość, dopuszcza się więc w pracy
naukowej takie zabiegi, jak:
 ciąg swobodnych skojarzeń,
 korzystanie z bogatej wyobraz
ni,
 nagłe przekraczanie dotychczasowego doświadczenia dzięki szczególnemu napięciu oraz
energii intelektualnej sprzężonej z wolą i uczuciem.
Podkreśla się też rolę intuicji i twórczej wyobraz
ni. Kamiński, wypowiadając się na temat
twórczości w nauce, tak między innymi napisał:
 Znamieniem geniuszów jest w wysokim stopniu twórcze poznanie, z pasją i uporczywie łamiące
dotychczasowe drogi nauki, poznanie, które jednoczy w sobie wyjątkową percepcję, intuicję, wnikliwość
oraz płynność i lotność rozumowania. (Kamiński, 1988: 220).
I takiego poznawania rzeczywistości pedagogicznej Wam życzymy!
Teorie naukowe pełnią różne funkcje. Oto najważniejsze z nich:
 funkcje eksplanacji, interpretacji lub porządkowania (łączenie w spójny obraz faktów),
6
Teoria wychowania
 wyjaśnianie i interpretowanie praw,
 generowanie nowych hipotez,
 ustalanie sensu,
 przewidywania nowych faktów
 optymalizowanie procedur badawczych.
Za najważniejsze spośród wymienionych funkcji można uznać funkcje diagnostyczną
i prognostyczną. Analiza funkcji teorii naukowych uświadamia nam także ogromny walor
humanistyczny nauki, która, zaspakajając nasze zainteresowania intelektualne, kształtuje
i pogłębia naszą osobowość. Dlatego rację ma Bogdan Suchodolski, twierdząc, że dzięki
poznaniu naukowemu stajemy się osobami pełniejszymi.
Ostatnim zagadnieniem, które pragniemy przeanalizować w kontekście teorii naukowych jest
kwestia ich rozwoju. Rodzi się bowiem ciekawe pytanie:
Dlaczego jedne teorie przestają obowiązywać i na ich miejsce pojawiają się nowe?
Jak sądzicie, dlaczego jedna teoria zwycięża inne?
?
Według Kamińskiego, na którym się w tym temacie głównie opieramy, są dwa główne tego
powody. Pierwszy tkwi w samej nauce, która jest zbiorem teorii naukowych. Drugi dotyczy
warunków społeczno-kulturowych, które istnieją poza nauką. Jedne teorie, według
Kamińskiego, przestają istnieć, a pojawiają się nowe, ponieważ nowe dają szersze
perspektywy ujmowania badanych faktów albo metod wyjaśniania czy uzasadniania.
Czynniki zewnętrzne, istniejące poza nauką i wpływające na rozwój oraz zmianę teorii
naukowych to: potrzeby i poglądy ludzi, a także formy organizacyjne i środki uprawiania
nauki.
Skoro już wiemy, czym jest teoria naukowa i co ją kształtuje, możemy postawić sobie kolejne
pytanie: w jaki sposób teoria naukowa przejawia się na gruncie pedagogiki jako nauki? Temu
właśnie zagadnieniu poświęcony będzie kolejny temat tego modułu, który, w znacznej
części, oparty jest na przemyśleniach Śliwerskiego zawartych w podręczniku do pedagogiki
pod jego i Kwiecińskiego redakcją.
7
Teoria wychowania
2. Teoria naukowa o wychowaniu, czyli teoria wychowania
Teoria wychowania jest efektem poznawania rzeczywistości pedagogicznej. Jest ona
postrzegana jako przeciwieństwo praktyki pedagogicznej, choć mimo tego jest z nią
wielorako powiązana, ponieważ dostarcza tej ostatniej istotnych informacji, uzasadnień
i wskazań. Praktyka modyfikuje też i weryfikuje teorię.
Według Śliwerskiego teoria wychowania jest:
 niezaksjomatyzowaną, jedną z podstawowych subdyscyplin pedagogiki jako nauki, zaś przedmiotem jej
badań jest usystematyzowana, spójna i uporządkowana wiedza o wychowaniu, jego celach, treściach,
metodach, formach, środkach i uwarunkowaniach. (Pedagogika, 2003: 14).
Współcześnie zawiera ona wiele różnych podejść teoretycznych i ideologicznych do
wychowania, których skutkiem jest pojawienie się wielu teoretycznych modeli, opcji,
argumentów i sposobów myślenia o wychowaniu.
Naukowa teoria wychowania różni się od potocznej teorii wychowania. Potoczna to taka,
która zawiera zdroworozsądkową wizję wychowania i ma najczęściej charakter osobisty. Nie
oznacza to, że miedzy potoczną teorią wychowania a jej naukową reprezentacją nie może
być elementów wspólnych.
Poniżej przedstawiamy zbiór przymiotników charakteryzujących informacje o wychowaniu.
Wybierzcie te, które według Was opisują naukową teorię wychowania, a odrzucie te, które
dotyczą potocznej teorii wychowania. A oto proponowany przez nas zestaw:
 niespecjalistyczne  specjalistyczne,
 ogólne  szczegółowe,
 uzasadnione  nieuzasadnione,
 spekulatywne  niespekulatywne,
 luz
ne  usystematyzowane.
A teraz czas na zastanowienie i wybór, a potem porównanie własnych wniosków z naszymi.
?
Według nas, informacje składające się na naukową teorię wychowania powinny być:
 specjalistyczne,
8
Teoria wychowania
 ogólne,
 uzasadnione,
 spekulatywne,
 usystematyzowane.
Analizując dalej poglądy Śliwerskiego dotyczące teorii wychowania, spotykamy się ze
stwierdzeniem, że w badaniach tych można zauważyć cztery orientacje badawcze, które
wynikają z odmiennych sposobów myślenia o jej:
 istocie,
 zadaniach,
 podstawowych pojęciach.
Wśród tych czterech orientacji omawiany pedagog wymienia:
 orientacje socjologiczne,
 orientacje normatywne: ideologiczna; filozoficzna,
 orientacje psychologiczne,
 orientacje eklektyczne.
Obecnie krótko scharakteryzujemy te orientacje, by ukazać obraz poglądów Śliwerskiego na
temat teorii wychowania we współczesnej rzeczywistości.
Orientacje socjologiczne
Orientacje socjologiczne to takie, które skupiają uwagę badaczy na teorii społeczeństwa
wychowującego. Do przedstawicieli tej orientacji przykładowo można zaliczyć:
Floriana Znanieckiego (1882 1958),
Zygmunta Mysłakowskiego (1890 1971),
Rommanę Miller (1906 1983).
Dla pedagogów tych teoria wychowania jest ściśle powiązana z procesami społecznymi, na
przykład Znaniecki tak daleko posunął się w określeniu relacji pomiędzy teorią wychowania
a socjologią, że utożsamił ją z częścią socjologii. W jego pojęciu najważniejsze kategorie
pojęciowe w teorii wychowania to:
 wychowanie,
 środowisko wychowawcze,
 stosunek wychowawczy.
9
Teoria wychowania
Dla Mysłakowskiego teoria wychowania jest równoznaczna często z pedagogiką ogólną
rozumianą w aspekcie społecznym. Zadaniem teorii wychowania według tego pedagoga jest:
 wyodrębnianie form wychowania,
 analizowanie form wychowania,
 opisywanie form wychowania,
 syntetyczne ich ujmowanie, to znaczy ponad czasem i miejscem ich występowania.
Podstawowe pojęcia w teorii wychowania to według Mysłakowskiego:
 wychowanie,
 samowychowanie,
 środowisko wychowanka.
Z kolei Miller pojmuje teorię wychowania jako refleksję pedagogiczną więzi łączącej rozwój
społeczny z rozwojem jednostki. W ramach teorii Miller odnajdujemy takie podstawowe
kategorie pojęciowe, jak:
 socjalizacja,
 wychowanie,
 psychoterapia.
Celem teorii wychowania według omawianej autorki jest:
 odkrywanie ogólnych prawidłowości charakteryzujących proces wychowania,
 badanie procesu wychowania w całym kontekście jego skutków i okoliczności,
 szukanie relacji pomiędzy procesem wychowania i jego kontekstem,
 poszukiwanie czynników wzmacniających proces wychowania,
 poszukiwanie czynników osłabiających proces wychowania,
 ustalanie granic wpływu wychowawczego.
Orientacje normatywne
Orientacje normatywne to takie, w których pedagodzy budują teorię wychowania w oparciu o:
 antropologię filozoficzną,
 aksjologię,
 teorię kultury.
Z tych dyscyplin naukowych wyprowadzają oni wartości i cele, którymi powinno kierować
się wychowanie człowieka. Tak powstające teorie dają się łatwo przekładać na język praktyki
pedagogicznej, ponieważ zawierają konkretne wskazania dla działalności wychowawczej.
W podejściu normatywnym można wyodrębnić dwa rodzaje budowania teorii. Podstawę tego
10
Teoria wychowania
wyodrębnienia stanowi z
ródło, z którego czerpane są przez pedagogów uzasadnienia dla
myślenia i postępowania pedagogicznego. y
ródłem tym może być:
 ideologia,
 filozofia.
Jeśli z
ródłem budowania teorii była ideologia, mówimy o podejściu normatywno-
ideologicznym; jeśli z
ródłem była filozofia, mamy do czynienia z podejściem normatywno-
filozoficznym.
Podejście normatywno-ideologiczne
Przedstawicielami tego podejścia są według Śliwerskiego:
Mirion Krawczyk,
Heliodor Muszyński.
Cechą charakterystyczną ich teorii wychowania jest ścisłe jej powiązanie z ideologią
socjalistyczną. To z tej ideologii powiązanej z materializmem dialektycznym
wyprowadzano wszystkie dyrektywy postępowania wychowawczego.
Podejście normatywno-filozoficzne
Wśród tej orientacji myślowej znalez
li się:
Stefan Kunowski (1909 977),
Władysław Cichoń (1924 1987),
Karol Kotłowski (1910 1988).
Kunowski i Cichoń reprezentują pedagogikę personalistyczną. Koncepcję teorii
wychowania Kunowskiego omówimy dokładnie w module V, dlatego teraz ją pomijamy. Tu
scharakteryzujemy tylko krótko poglądy na interesujący nas temat Cichonia i Kotłowskiego.
Teoria wychowania w ujęciu Cichonia jest mocno powiązana z antropologią filozoficzną
i aksjologią  nauką o wartościach. Jest tak dlatego, według Cichonia, że cały rozwój
człowieka dokonuje się właśnie w oparciu o wartości.
Zróbmy w tym miejscu krótką pauzę i zastanówmy się:
Czy cały rozwój człowieka dokonuje się w oparciu o wartości?
?
11
Teoria wychowania
Zamiast prostej odpowiedzi propozycja krótkiej autorefleksji. Pomyślcie przez chwilę o swoim
życiu. Przebiegnijcie wszystkie jego etapy, ale swoją uwagę skupcie głównie na tych
sytuacjach, które byłby dla Was najważniejsze, można powiedzieć kluczowe. Co wtedy się
działo? Najczęściej, jeśli nie były to wypadki losowe, dokonywaliście wtedy wyborów między
jakimiś wartościami np. podjąć studia czy tego nie robić, założyć rodzinę czy z tego
zrezygnować, kupić mieszkanie czy pozostać dalej u rodziców itd., itd. Za dokonanym przez
Was wyborem kryła się jakaś wartość, która nakłoniła Was do takiego czy innego
rozstrzygnięcia. Za rozstrzygnięciem tym szły konkretne działania, a te z kolei zmieniały,
kształtowały Was. Można więc powiedzieć, że kluczem do kształtowania, wychowywania
człowieka są wybierane i realizowane przez niego wartości. Zadnia tego był właśnie Cichoń
i ten pogląd również nam wydaje się słuszny.
Powróćmy jednak teraz do dalszej analizy teorii wychowania w ujęciu Cichonia. Uważał on,
że teoria wychowania powinna wypracować uniwersalną podstawę dla różnych teorii
wychowania. Tę uniwersalną podstawę stanowi samowychowanie rozumiane jako
samokształtowanie własnego  aksjologicznego wnętrza .
Według następnego z pedagogów  Kotłowskiego  teoria wychowania jest nauką
traktującą o celach wychowania oraz prawidłowościach działania umożliwiających ich
osiągnięcie. Teoria wychowania w ujęciu Kotłowskiego skupia w sobie aspekty:
 filozoficzne,
 empiryczne,
 diagnostyczne,
 futurologiczne.
Podstawowe kategorie w teorii wychowania, według Kotłowskiego, to:
 wychowanie,
 akt pedagogiczny,
 oddziaływanie pedagogiczne,
 proces wychowawczy,
 fakt pedagogiczny.
Orientacja psychologiczna
Podstawą budowania teorii wychowania w tej orientacji jest psychologiczna koncepcja
człowieka, dokładniej jego:
 osobowości,
 zachowań,
12
Teoria wychowania
 charakteru.
Do przedstawicieli tej orientacji można zaliczyć współczesnych badaczy:
Zbigniewa Zaborowskiego,
Mieczysława A
obockiego,
Krzysztofa Konarzewskiego.
Teoria wychowania jest tu najczęściej pojmowana jako nauka empiryczna, społeczna
i praktyczna.
Według Zaborowskiego do zadań teorii wychowania należy:
 opis zjawisk wychowawczych,
 klasyfikacja zjawisk wychowawczych,
 ustalanie zależności miedzy zjawiskami wychowawczymi,
 systematyzacja twierdzeń o wychowaniu,
 uściślanie twierdzeń o wychowaniu,
 rozbudowa teorii wychowania,
 weryfikacja twierdzeń o wychowaniu,
 formułowanie dyrektyw dla praktyki wychowawczej,
 porównywanie różnych teorii wychowania w celu uchwycenia istotnej problematyki
badawczej.
W teorii wychowania ważną kategorią, według Zaborowskiego, jest sytuacja wychowawcza,
czyli  zespół bodz
ców i czynników wpływających na wychowanka w kierunku zakreślonym
przez cele wychowania (tamże, s. 44). Podkreślał on też znaczenie roli nauczyciela
w procesie wychowania.
Według A
obockiego teoria wychowania powinna dążyć do:
 precyzowania pojęć dotyczących wychowania,
 ukazywania związków pomiędzy celami i metodami wychowania,
 uporządkowania wiedzy o wychowaniu,
 poszerzania wiedzy o wychowaniu poprzez jej konfrontację z naukami z pogranicza,
 weryfikowania wiedzy o wychowaniu.
Ostatni z wymienionych w tej opcji pedagogów to Konarzewski. Wyróżnił on w pedagogice
oprócz teorii wychowania jeszcze:
13
Teoria wychowania
 aksjologię wychowania,
 technologię wychowania.
Teoria wychowania, według Konarzewskiego, to teoria oddziaływań wychowawczych,
czyli aksjologicznie neutralnych sposobów dokonywania zmian w psychice człowieka.
W takim ujęciu teoria wychowania jest pochodną wybranej przez pedagoga psychologicznej
teorii zmian zachowań ludzkich. Zadaniem tak pojętej teorii jest:
 dostarczanie uporządkowanej wiedzy o zmienianiu człowieka,
 określanie czynników, które wpływają na skuteczność metod wychowania.
Konarzewski był ostatnim pedagogiem z omawianej przez nas opcji psychologicznej,
możemy więc przejść do kolejnej orientacji.
Orientacja eklektyczna
Orientacja eklektyczna charakterystyczna jest dla tych pedagogów, którzy wyprowadzają
wiedzę o wychowaniu z różnych z
ródeł. Nie wartościują oni jednak tej wiedzy, ale ukazują
tylko dotychczasową ewolucję dorobku i stanowisk pedagogicznych tak teoretycznych,
jak i praktycznych. Nie są więc oni autorami własnych teorii wychowania. Wśród tych
pedagogów można wyodrębnić następujące grupy:
 wykładowcy i autorzy podręczników do pedagogiki,
 inspiratorzy refleksji teoretycznej w pedagogice,
 sprawozdawcy konferencji naukowych.
Do wymienionych kategorii współczesnych pedagogów należą:
Józef Górniewicz,
Piotr Petrykowski,
Ewa Kubiak-Szymborska,
Dariusz Zając,
Herbert Kopiec,
Teresa Kukołowicz.
Po zaprezentowaniu głównych orientacji, charakterystycznych według Śliwerskiego dla
współczesnej teorii wychowania, pora postawić pewne pytanie:
Która z tych orientacji ma najbardziej uniwersalny charakter?
?
14
Teoria wychowania
Wydaje się nam, że najwięcej najbardziej uniwersalna jest orientacja normatywno-
filozoficzna. Dlaczego tak sądzimy?
1. Po pierwsze, dlatego że orientacja ta opiera się na w wysokim stopniu uogólnionej wiedzy
z antropologii filozoficznej.
2. Po drugie, ta w wysokim stopniu uogólniona wiedza  antropologia filozoficzna, zawiera
w sobie najczęściej zarówno wiedzę socjologiczną, jak i psychologiczną, czyli orientacja
filozoficzna jest nadrzędna wobec socjologicznej i psychologicznej, wchłania ją.
3. Po trzecie orientacja filozoficzna góruje nad orientacją eklektyczną spójnością, a jest to
jedna z cech każdej, dobrej teorii naukowej, a więc także teorii dotyczącej pedagogiki.
Skoro antropologia filozoficzna może być tak bardzo pomocna w myśleniu o wychowaniu,
dokładniej w budowaniu teorii wychowania, warto się jej bliżej przyjrzeć, dlatego kolejny
podrozdział jej właśnie poświęcamy.
3. Antropologia filozoficzna jako z
ródło teorii wychowania
Antropologia filozoficzna, według nas, jest ważna dla pedagoga nie tylko z wymienionych we
wcześniejszym temacie powodów, ale dodatkowo jeszcze dlatego, że próbuje odpowiedzieć
na pytanie  Kim jest człowiek? . A jeśli wiem, kim jest człowiek, łatwiej mi odpowiedzieć na
pytanie  Co to jest wychowanie? i  Jak wychowywać? , czyli ułatwia mi to zbudowanie teorii
wychowania.
Ten proces myślenia można więc zilustrować następującą serią pytań.
Co to jest wychowanie?
Jak wychowywać?
By odpowiedzieć na powyższe pytania, trzeba wcześniej wiedzieć:
Kogo mam wychowywać?
Należy więc udzielić odpowiedzi na pytanie:
Kim jest człowiek?
15
Teoria wychowania
Ten związek pytań, który krótko można określić  KTO? CO? JAK?  odsyła więc nas do
filozofii i można powiedzieć, że w tym wypadku filozofia pełni rolę służebną wobec
pedagogiki, ponieważ pomaga jej rozwiązywać podstawowe problemy. Nie oznacza to
oczywiście, że, myśląc w ten sposób, odbieramy filozofii niezależność. Przeciwnie,
podkreślamy tylko jej ważną rolę w budowaniu teorii wychowania.
Działem filozofii, który zajmuje się badaniami nad koncepcjami człowieka jest antropologia
filozoficzna. Sam termin antropologia jest dzisiaj używany w różnych znaczeniach. I tak
stosuje się go:
 w naukach biologicznych, gdzie służy  do określenia jednej z ich gałęzi, zajmującej się
człowiekiem jako pewnym zjawiskiem przyrodniczym, a więc właściwościami jego
organizmu, stosunkiem do innych przedstawicieli naczelnych oraz zróżnicowaniem
rasowym (Kasprzyk, Węgrzecki:1972: 186).
 w naukach humanistycznych, dokładniej w antropologii kulturowej (etnologii), która
zajmuje się badaniami różnych zbiorowości ludzkich, ich poziomem rozwoju, społeczną
strukturą, trybem życia, tworami kultury materialnej i duchowej.
Wymienione nauki są naukami szczegółowymi, od których różni się antropologia filozoficzna
między innymi tym, że poszukuje ona ogólnych twierdzeń na temat człowieka, można by
nawet rzec twierdzeń  ostatecznych .
Uznanie antropologii filozoficznej za dziedzinę filozofii dokonało się niedawno, bo w
pierwszym dwudziestoleciu XX wieku. Stało się to za sprawą Maxa Schelera (1874 1928),
który rozpowszechnił nazwę antropologia filozoficzna i zainicjował wyodrębnienie
filozoficznych rozważań nad człowiekiem jako oddzielnej subdyscypliny.
Scheler tak określił wyodrębnioną przez siebie dziedzinę filozofii:
 Mam na myśli podstawową naukę o istocie i istotowej budowie człowieka: o jego stosunku do dziedzin
natury (przyroda nieorganiczna, roślina, zwierzę), jak też do zasady wszystkich rzeczy; o jego
metafizycznym  jeśli chodzi o momenty istotowe  pochodzeniu, jak też o jego filozoficznym,
psychicznym i duchowym początku w świecie; o siłach i mocach, które nim poruszają i które on
uruchamia; o podstawowych kierunkach i prawach jego rozwoju biologicznego, psychicznego,
historyczno-duchowego i społecznego, zarówno (jeśli chodzi o) istotne możliwości rozwoju, jak o jego
rzeczywiste osiągnięcia. Zawarty jest w niej również psychofizyczny problem ciała i duszy oraz problem
noetyczno-witalny. (Scheler, 1987: 150).
16
Teoria wychowania
Oczywiście nie od Schellera rozpoczęła się pogłębiona refleksja nad kondycją ludzką.
Z filozofowaniem na temat człowieka spotykamy się już od bardzo dawna, jako przykład
można wymienić chociażby Sokratesa. Bywały też takie okresy w dziejach filozofii, że
rozważania nad człowiekiem dominowały nad innymi. Nie traktowano ich jednak wówczas
jako odrębnego działu filozofii. Były one rozproszone w różnych dyscyplinach filozoficznych.
Pojawia się więc pytanie:
Co spowodowało, że doszło do wyodrębnienia się nowej dziedziny
filozofii, a mianowicie antropologii filozoficznej?
Co spowodowało, że Max Scheler przekonał jemu współczesnych
o słuszności swoich przekonań?
?
Własną odpowiedz
możecie skonfrontować z opiniami Leszka Kasprzyka i Adama
Węgrzeckiego przedstawionymi w książce Wprowadzenie do filozofii. Tak wyjaśniają oni
interesującą nas kwestię:
 Wyodrębnienie się antropologii filozoficznej, pozwalające na bardziej systematyczne zajęcie się
jednostką ludzką było m. in. spowodowane rozwojem nauk szczegółowych, zwłaszcza tych, które mają
bezpośrednio do czynienia z człowiekiem. Przyglądając się ich niewątpliwym postępom, można by
mniemać, że człowiek staje się w świetle nauki istotą lepiej i pełniej poznaną. Tak rzecz się z pewnością
przedstawia, jeśli chodzi o sprawy szczegółowe, związane z funkcjonowaniem organizmu ludzkiego czy
też życiem psychicznym i społecznym człowieka. Tymczasem jednak wraz ze wzrostem szczegółowych,
wycinkowych wiadomości o nim wcale nie szło w parze klarowanie się ogólnej, całościowej jego
znajomości. Można nawet powiedzieć, że obraz człowieka, jako pewnej złożonej i wielostronnie
działającej istoty znacznie się zaciemnił, że  mając na uwadze fakty dostarczone przez nauki
szczegółowe  zdanie sobie sprawy, czym ona jest, stało się trudniejsze niż kiedykolwiek przedtem.
Całościowy pogląd na człowieka gubił się w gąszczu tego, co mówiły o nim poszczególne nauki
szczegółowe, zatracał się we fragmentarycznych ujęciach, przez nie wypracowanych. Ponadto
w związku z rozwojem tych nauk podważane były dawniejsze koncepcje filozoficzne jednostki ludzkiej,
pozostawiając niejako  puste miejsce, które należało wypełnić nowym ujęciem antropologicznym.
Z uwagi więc na te wszystkie okoliczności zrodziła się nagła potrzeba wielostronnej, systematycznej
refleksji nad człowiekiem, prowadzonej właśnie w ramach antropologii filozoficznej. Dopiero bowiem na
płaszczyz
nie filozoficznej stało się możliwe nadanie owej refleksji takiego stopnia ogólności, który
pozwoliłby wyjść poza tereny badań biologicznych, psychologicznych czy socjologicznych, a zarazem
dawałby okazję uwzględnienia wielu stron i aspektów naświetlających człowieka, jego życie, działalność.
Na tej drodze mogła powstać jednolita i całościowa koncepcja jednostki ludzkiej, koncepcja, która
miałaby charakter filozoficzny i odpowiadałaby wymogom naukowości. (Kasprzyk, Węgrzecki, 1972:
187).
17
Teoria wychowania
Z wypowiedzi tej wynika, że przyczyny wyodrębnienia się antropologii filozoficznej jako nowej
subdyscypliny filozofii były co najmniej trzy:
 brak całościowej wizji człowieka w naukach szczegółowych, takich jak: biologia,
psychologia, socjologia, o czym już wielokrotnie wspominaliśmy;
 nieobecność na terenie nauk szczegółowych zagadnień antropologicznych;
  puste miejsca w refleksji filozoficznej.
Antropologia filozoficzna, ukazała więc w nowy sposób człowieka, stawiając bardziej ogólne
niż w naukach szczegółowych pytania. Wśród tych pytań pojawia się wiele takich, które są
ważne dla pedagoga. Można je ująć w dwóch grupach. Pierwsza zawiera pytania
podstawowe czyli:
 pytanie o budowę, strukturę człowieka;
 pytanie o istotę, naturę człowieka, a więc jego najbardziej typową cechę;
 pytanie o miejsce człowieka w otaczającej go rzeczywistości, czyli jego stosunek do
przyrody, życia społecznego i kultury.
Druga grupa zawiera pytania bardziej szczegółowe, a mianowicie:
 pytanie o szczęście,
 pytanie o sens życia,
 pytanie o sens cierpienia,
 pytanie o sens śmierci.
Z rejestru tych pytań wyraz
nie widać, że nauki szczegółowe nie udzielą nam pełnej
odpowiedzi na pytanie, kim jest człowiek. A pytanie to jest ważne, bo w zależności od tego,
jak na nie odpowiemy, tak będziemy musieli działać jako wychowawcy. Można więc
powiedzieć, że pomiędzy antropologią filozoficzną a pedagogiką zachodzi głęboki związek.
Związek ten Stanisław Gałkowski przedstawił przy pomocy schematu, który zamieszczamy
poniżej.
18
Teoria wychowania
założenia filozoficzne
ogólna koncepcja wychowania
metody pedagogiczne
praktyka wychowawcza
Rysunek 5. Relacje pomiędzy antropologią filozoficzną a pedagogiką
y
ródło: Gałkowski, 2003: 234
Po tych wprowadzających uwagach możemy powrócić do naszych typowych analiz
i spróbować odpowiedzieć na następujący pytania:
1. Jakie założenia antropologiczne preferują omawiane przez nas podręczniki do pedagogiki
(chodzi oczywiście o podręcznik pod redakcją Godlewskiego, Kwiecińskiego i
Śliwerskiego oraz książkę. Kunowskiego)?
2. Jaką teorię, dokładniej strategię wychowania, zawierają te podręczniki?
3. Odpowiedzi na te pytania spróbujemy wspólnie poszukać w tym i następnym module.
W tym module ustosunkujemy się przede wszystkim do pierwszego pytania, na drugie
odpowiemy w module piątym.
4. Koncepcje antropologiczne wybranych pedagogów
4.1. Koncepcja antropologiczna Rubachy
W podręczniku do pedagogiki pod redakcją Śliwerskiego i Kwiecińskiego w zasadzie nie
znajdziemy wykładu z antropologii filozoficznej, choć jest ona tam obecna nie wprost.
Najlepiej jest to widoczne w tekście Rubachy, poświęconym kategoriom pojęciowym
19
Teoria wychowania
występującym w teorii wychowania. Autor, omawiając pojęcia dotyczące teorii wychowania,
wychodzi od opisu:
 wychowawczego kontekstu kulturowego,
 wychowawczego kontekstu społecznego,
 wychowawczego kontekstu rozwojowego.
Z kontekstów tych wyprowadza pewne cechy, które mogą rzucić światło na jego poglądy
antropologiczne. Pomocą w ustaleniu tych poglądów są odpowiedzi udzielane przez autora
na postawione przez niego w tym rozdziale pytania. I tak w kontekście kultura wychowanie
Rubacha pyta:
 Czy kultura współczesna jest widziana jako z
ródło przekazów jednoznacznych, pewnych (niezmiennych)
i rozłącznych, czy też wieloznacznych, niepewnych (zmiennych), wzajemnie się przenikających?
(Pedagogika, 2003: s. 59)
W kontekście wychowanie życie społeczne zadaje zaś następujące pytanie:
 Czy powiązanie poszczególnych ogniw życia społecznego oparte jest na utrwalonym centrum
(uniwersum), hierarchii harmonii, czy też na rozproszeniu (obrzeżach), braku harmonii i braku
uporządkowania? (tamże: 60 ).
Wreszcie ostatnie pytanie dotyczy rozwojowego kontekstu wychowania:
 Czy wychowanie ma zmierzać do upodobnienia jednostki do wzorców kulturowych (status quo), czy
może ma być skierowane na wzmacnianie indywidualności (inności) i różnicy? (tamże: 60).
A oto odpowiedzi udzielone przez Rubachę na postawione przez niego pytania.
Kulturowy kontekst wychowania
W odpowiedzi na to pytanie autor posługuje się kategorią ambiwalencji, którą można
sprowadzić do wieloznaczności, niepewności, wzajemnego przenikania, stanu osoby, który
można określić jako stan pomiędzy.
Społeczny kontekst wychowania
W odpowiedzi na drugie pytanie autor posługuje się terminem decentracji, który oznacza
brak centrów, uniwersaliów społecznych, choć z drugiej strony za Witkowskim dodaje, że
 jeśli istnieje jakiś uniwersalizm współczesnej kultury i nauki, to jest to uniwersalizm
pogranicza, różnicy i odmienności. (tamże: 63).
20
Teoria wychowania
Rozwojowy kontekst wychowania
W odpowiedzi autora stanowi go tożsamość, ale budowana nie w oparciu o kulturowe
centrum jako z
ródło wewnętrznego integrowania się jednostki, ale nastawiona na inność
i różnicę.
Jeśli teraz podsumujemy poglądy Rubachy, możemy z powiedzieć, że:
 nie ma uniwersalnych, a więc obiektywnych, czyli autentycznych wartości (jeśli takie by
były, to należałoby ich przestrzegać i wokół nich tworzyłyby się centra kulturowe
i społeczne);
 tym samym nie ma i nie może być kulturowych i społecznych centrów rzeczywistości,
 a to powoduje, że tożsamość człowieka musi być  symbiozą pomiędzy tożsamością
wyjściową a tożsamościami zróżnicowanych światów kulturowych (tamże: 66).
Przedstawione tu poglądy można nazwać postmodernistycznymi i odsyłają do
postmodernistycznej antropologii.
4.2. Antropologia filozoficzna w podręczniku pod redakcją Michała Godlewskiego
Zapytajmy teraz o koncepcję antropologiczną w podręczniku pedagogiki pod redakcją
Michała Godlewskiego.
Punktem wyjścia dla teorii wychowania jest filozofia materializmu dialektycznego, w której
człowiek pojmowany jest jako konkretna jednostka umiejscowiona w określonym miejscu
społecznym i czasie historycznym. Czynnikiem wywołującym rozwój człowieka jest życie
społeczne, a przede wszystkim stosunki międzyludzkie dotyczące produkcji. Materialne
warunki życia, według tej koncepcji, są głównym czynnikiem określającym ludzką
świadomość. W człowieku nie ma stałej, niezmiennej natury, ponieważ kreują go zmieniające
się stosunki społeczne. Człowiek jest więc taki, jakie są jego warunki społeczne. By człowiek
mógł się prawidłowo rozwijać, jego środowisko społeczne musi przyjąć odpowiedni kształt.
Decydującą rolę odgrywa tu grupa społeczna (wspólnota, kolektyw) i praca ludzka, która jest
jedną z podstawowych kategorii filozoficznych w tej antropologii. Praca nie tylko rozwija
człowieka, ale dzięki nie nastąpił proces uczłowieczenia gatunku zwierzęcego. Człowiek jest
więc bytem materialnym i jego istnienie nie wymagało interwencji czynników
nadprzyrodzonych. Od odpowiednio zorganizowanych warunków pracy zależy postęp
społeczny i prawidłowy rozwój ludzkości.
21
Teoria wychowania
4.3. Antropologia filozoficzna w podręczniku Stefana Kunowskiego
Antropologią filozoficzną jest personalizm. W ujęciu Kunowskiego człowiek jest osobą, to
znaczy jest rozumny i wolny, zdolny do samostanowienia. Spośród różnych czynników
wpływających na jego rozwój właśnie samostanowienie, czyli wybory wartości, decydują
o ostatecznym kształcie jego osoby, jego człowieczeństwa. Złożony z wielu warstw
(somatycznej, psychicznej, duchowej) jest jednak jednością, osobą, która dąży do
wewnętrznej integracji i transcendencji. Integracja dokonuje się w momencie wybierania
i realizowania wartości, ponieważ wówczas wszystkie warstwy koncertują się na wybranej
wartości. Transcendencja polega zaś na przekraczaniu siebie w kierunku wybranej wartości.
Po analizie antropologii filozoficznych reprezentowanych przez omawianych pedagogów,
czyli odpowiedzi na pytanie: kogo chcemy wychowywać, możemy przejść, już bezpośrednio,
do strategii teorii wychowania obecnej w omawianych przez nas podręcznikach i spróbować
odpowiedzieć na pytanie: co to jest wychowanie i jak wychowywać. W tym momencie może
się pojawić pewna wątpliwość, ponieważ o wychowaniu już mówiliśmy w module I. Prawda,
ale tam ujmowaliśmy je na płaszczyz
nie ogólnej, metateoretycznej. Teraz będziemy mówić o
szczegółach związanych z konkretnymi teoriami wychowania, a wszystko po to, by
spróbować w końcu zbudować własną teorię wychowania. Zapraszamy więc do dalszej
współpracy.
22
Teoria wychowania
Bibliografia
1. Kamiński Stanisław, 1988: Nauka i metoda, Lublin.
2. Kasprzyk Leszek, Węgrzecki Adam, 1972: Wprowadzenie do filozofii, Warszawa.
3. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa.
4. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 2, PWN, Warszawa.
5. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) M. Godlewski, Warszawa.
6. Scheler M., 1987: Człowiek i historia, w: Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy,
Warszawa.
Literatura podstawowa
1. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa.
2. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. I, PWN, Warszawa.
3. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) M. Godlewski, PWN, Warszawa.
Literatura dodatkowa
1. Gałkowski Stanisław, 2003: Rozwój i odpowiedzialność. Antropologiczne podstawy
wychowania moralnego, Lublin.
2. Kamiński Stanisław, 1988: Nauka i metoda, Lublin.
3. Adamski Franciszek, 1999: Wychowanie na rozdrożu, UJ, Kraków.
4. Cichoń Władysław, 1996: Wartości. Człowiek. Wychowanie, Kraków.
5. Czerny Janusz, 1997: Filozofia wychowania, Śląsk, Katowice.
6. Dąbrowski Kazimierz, 1974, Zdrowie psychiczne a wartości ludzkie, Warszawa
7. Gołaszewska Maria, Człowiek a wartości, w:  Studia Filozoficzne nr 6/1969.
8. Homplewicz Jan, 1996: Etyka pedagogiczna, Warszawa.
9. Kotłowski Karol, 1976: Aksjologiczne podstawy teorii wychowania moralnego, Wrocław.
10. Kotłowski Karol, 1968: Filozofia wartości a zadania pedagogiki, Wrocław.
11. Krawczyk Miron, 1965: Metody wychowania moralnego, Warszawa.
12. Krawczyk Miron, 1960: Zasady wychowania moralnego, Warszawa.
13. Muszyński Heliodor, 1973: Rozwój moralny, Warszawa.
14. Muszyński Heliodor, 1972: Wychowanie moralne w zespole, Warszawa.
23